نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری، گروه مدیریت بازرگانی، دانشکدۀ علوم اقتصادی و اداری، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران
2 دانشیار، گروه مدیریت بازرگانی، دانشکدۀ علوم اقتصادی و اداری، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران
3 استاد، گروه مدیریت بازرگانی، دانشکدۀ علوم اقتصادی و اداری، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
The environmental health of our planet has been compromised by factors, such as diminishing biodiversity, widespread deforestation, and unprecedented global warming. Strengthening environmental behavior through the influence of environmental campaigns has emerged as a potential solution. This research aimed to identify and categorize theories of environmental behavior based on a new ecological paradigm and present a framework for explaining environmental behavior and the effectiveness of environmental advertising campaigns. The study was exploratory in nature and adopted a qualitative research approach within the interpretive paradigm. To achieve its objectives, the researchers conducted a systematic review of literature available in the Scopus database from 2010 to 2023. The research was structured around 3 key themes: environmental behavior of individuals in various roles, antecedents and consequences of this behavior, and theoretical progression in this field, which was divided into theoretical development, exploration, and integration. Finally, a framework was developed to illustrate the impact of environmental campaigns on environmental behavior and its explanatory factors, such as awareness, knowledge, values, and attitudes, by integrating the value-belief-norm theory and the attitude-behavior-context theory.
Introduction
The challenge of transferring climate risks to vulnerable groups and motivating them to adopt environmentally friendly actions is of paramount importance. Recognizing this, environmental activists and non-governmental organizations have acknowledged the need to raise awareness about the adverse consequences of environmental damage. Environmental campaigns disseminated across various traditional and digital platforms through compelling imagery and text aim to evoke emotions of sorrow and fear, thereby garnering public interest in addressing environmental issues. These campaigns play a crucial role in promoting environmental awareness and fostering opportunities to enhance environmental knowledge, laying the groundwork for cultivating environmentally conscious citizens. While numerous studies have explored environmental behaviors, a comprehensive synthesis of existing theories is notably absent. Moreover, academic research on environmental campaigns has experienced rapid growth in recent years with substantial efforts dedicated to enhancing understanding of their effectiveness. However, scant attention has been directed towards investigating the impact of environmental campaigns on promoting environmental behavior and the underlying influencing factors. To address this gap, this article endeavored to present a framework for elucidating environmental behavior and the factors shaping it under the influence of environmental advertising campaigns. Consequently, the current research sought to address the following key questions: What are the primary research focal points in the realm of environmental behavior? How can environmental behavior theories be classified? What is the influence pattern of environmental behavior and its explanatory factors stemming from environmental campaigns?
Methodology
The aim of this research was to identify and categorize theories of environmental behavior and establish a framework for explaining environmental behavior and its influencing factors, particularly in relation to the effectiveness of environmental campaigns. This study was both exploratory and developmental in nature and it employed a qualitative research approach within the interpretative paradigm. To achieve this objective, the authors conducted a systematic literature review using content analysis. The statistical population for this research comprised all scientific publications in the field indexed in the Scopus reference database. Out of the 2380 documents initially identified in the Scopus database, 1907 were classified as "articles", 1895 from "authentic journals", 1795 in the "English language", and 1593 published between 2010 and 2023. After excluding irrelevant articles focusing on biology, chemistry, architecture, and other fields, as well as those that did not primarily study "environmental behavior" at the individual level, the number of relevant documents was reduced to 364. Subsequently, the researchers conducted a review process based on various parameters, such as title, abstract, content, and quality of methodology, resulting in the selection of 117 articles.
Findings
The top ten keywords in the field of environmental behavior research were attitude, environmental behavior, planned behavior, value, climate change, knowledge, education, concern, and environmental development. Research topics in environmental behavior were primarily categorized into 3 groups. The first category encompassed studies focusing on the environmental behavior of various groups, such as employees, tourists, residents, students, and consumers. The second category delved into the key influencing factors and related theories that examined the precursors of environmental behavior. These influential factors included attitudes, norms, perceived behavioral control, habits, values, and beliefs. The third category involved research on the outcomes of environmental behavior. Environmental behaviors have positive effects on identity formation and, on a broader scale, on areas, such as sustainable tourism and environmental development. The theoretical development in this field could be summarized in 3 parts: psychological theories (including rational action, planned behavior, norm activation, value-attitude-behavior, protective motivation, social identity, social exchange, social learning, ability-motivation-opportunity, cognitive dissonance, and the stimulus-organism-response paradigm), sociological theories (including social interaction and social action), and theoretical integration (combination of internal and external causes, as well as the integration of rationality and emotions). From the value-belief-norm theory, concepts, such as environmental values, advertising, and environmental knowledge, were extracted, while from the attitude-behavior-context theory, environmental attitudes and the effectiveness of environmental campaigns were derived. Furthermore, a pattern of environmental behavior and its explanatory factors was drawn from environmental campaigns.
Conclusion
The findings of this study indicated that environmental values had a significant influence on environmental behavior consistent with the results of Howell (2013) and Antonetti & Maclan (2014), suggesting that individuals, who adhere more strongly to environmental values tend to exhibit more environmentally responsible behavior. Moreover, an increase in exposure to environmental advertising was associated with a greater display of environmentally responsible behavior. Similarly, an increase in environmental knowledge was linked to a rise in individual’s environmental behavior, aligning with the findings of Abbasi et al. (2017), binti Aman (2011), Bala et al. (2023), Liobikienė & Poškus (2019), and others. Furthermore, environmental attitudes as evidenced by studies conducted by Abbasi et al. (2017), Rezadost et al. (2023), Chen et al. (2012), Elahi et al. (2022), and Ogiemwonyi et al. (2023) were shown to impact environmental behavior. Correction of inappropriate environmental behavior was contingent upon changes in environmental attitudes and the effectiveness of environmental campaigns as a moderating variable could help bridge the gap between environmental attitudes and behavior. These findings were consistent with the results of studies by Harring & Jagers (2013) and Chua et al. (2021). In light of these results, it is recommended to implement educational campaigns with environmental content to raise awareness among citizens about environmental issues and promote appropriate environmental behaviors in accordance with their beliefs, moral values, and local culture.
کلیدواژهها [English]
مسائل زیستمحیطی و تخریب مربوط به تغییرات آبوهوا، آلودگی هوا، نازکشدن لایۀ ازن، کاش تنوع زیستی جانوری و گیاهی، جنگلزدایی، بحران غذا، ازدیاد جمعیت، مصرفگرایی، پیشرفت تکنولوژی، استفادۀ بهرهجویانه و غیراصولی کنشهای غیرمسئولانه انسان از محیط طبیعی ازجمله موضوعاتی است که باعث نگرانی و بحث در سراسر جهان شده و توجه دولتها و سازمانهای غیردولتی را برای اصرار به حفاظت از محیط زیست جلب کرده است (Osbaldiston & Schott, 2012). رفتار زیستمحیطی یک رفتار پایدار است که برروی یکی از سه رکن توسعۀ پایدار، یعنی پایداری زیستمحیطی، حفظ منابع طبیعی و حفاظت از اکوسیستمها برای تضمین دوام درازمدت نسل فعلی و آینده در این سیاره، تأکید بر حفاظت از تنوع زیستی در زیستبومهای محلی / منطقهای، مدیریت زباله، صرفهجویی در انرژی، مصرفگرایی سبز، بازیافت (Fawehinmi et al., 2020) و ... متمرکز است. بررسی وضعیت فعلی و اخیر انتشار پیشینۀ پژوهش نشاندهندۀ علاقۀ روزافزون محققان به موضوع رفتار زیستمحیطی است. در این میان محققانی همچون لامینو جارامیلو و همکاران (Lamiño Jaramillo et al., 2023) با استفاده از تئوری عمل منطقی (TRA)، بنتلر و همکاران (Bentler et al., 2023) با استفاده از تئوری ناهماهنگی شناختی جدید، کیم و کو (Kim & Koo, 2020) با استفاده از نظریۀ اقدام مستدل و نظریۀ انگیزۀ حفاظتی عوامل مؤثر بر رفتار زیستمحیطی را مطالعه کردند. بررسی پیشینۀ پژوهش نشان داد که کمبودی در نظریۀ ترکیبی از آنچه رفتارهای زیستمحیطی را در پارادایمهای مختلف هدایت میکند و اینکه چگونه میتوان این رفتارها را تغییر داد، وجود دارد. محققان در پژوهش حاضر ابتدا وضعیت پژوهشی رفتار زیستمحیطی را ازنظر انتشار پیشینه کانونهای پژوهشی و موضوعات بررسی و سپس پیشرفت نظری آنها را خلاصه میکنند؛ بنابراین انتظار میرود که درک وضعیت پژوهش و مبنای نظری رفتار زیستمحیطی در بین محققان علاقهمند به این موضوع، راهنماییهایی برای پژوهشهای آتی (کمککننده به توسعۀ نظری رفتار زیستمحیطی است) باشد. علاوه بر این، سیاستگذاران و مدیران میتوانند درک خود را از این رفتار عمیقتر کنند که این خود در تدوین سیاستهای مناسب برای بهبود رفتارهای زیستمحیطی فردی مفید است.
انتقال خطرهای اقلیمی به گروههای آسیبپذیر و افزایش انگیزۀ آنها برای انجامدادن اقدامهای سازگارانه با محیط زیست یک چالش مهم است (Nguyen et al., 2018). به همین دلیل، فعّالان محیط زیست و سازمانهای غیردولتی بهضرورت به آگاهکردن مردم از نتایج ناگوار آسیبهای زیستمحیطی پیبردهاند (Akhtar et al., 2022). کمپینهای زیستمحیطی ارائه شده در پلتفرمهای مختلف سنتی و دیجیتال با بهرهبرداری از تصاویر و متن قوی، احساسات مالیخولیایی و ترس را در افراد برمیانگیزند و بهدنبال آن علاقۀ عمومی بیشتری را برای رفع مسائل زیستمحیطی جلب میکنند تا بدین نحو به ارتقای آگاهی زیستمحیطی و ایجاد فرصتهایی برای بهبود دانش زیستمحیطی بهعنوان زمینهای برای توسعۀ شهروندان حساس نسبت به مسائل زیستمحیطی کمک کنند (Campos et al., 2021). بر طبق رویکرد دانش، نگرش و عمل (رفتار) (KAP) با استراتژیهای بازاریابی اجتماعی، برقراری ارتباط متقاعدکننده با مخاطب ازطریق طراحی مناسب کمپینهای زیستمحیطی میتواند افراد را به ارتقای دانش زیستمحیطی، ایجاد نگرش زیستمحیطی و تغییر رفتار مخاطب با هدف ترویج رفتار طرفدار محیط زیست یا کاهش رفتار ضدمحیطی هدایت کند (Soutter & Boag, 2019). بررسی مطالعات انجامشده نشان داد که در مطالعات متعدّدی رفتارهای زیستمحیطی بررسی شده است؛ اما جمعبندی جامعی از نظریههای موجود انجام نشده است. همچنین، در سالهای اخیر، پژوهشهای آکادمیک دربارۀ کمپینهای زیستمحیطی بهسرعت درحال رشد است. بهطور کلی، در دهۀ گذشته تلاشهای چشمگیری برای بهبود دانش دربارۀ اثربخشی کمپینهای زیستمحیطی انجام شده است؛ ولی توجه کمی به بررسی تأثیر اثربخشی کمپینهای زیستمحیطی در افزایش رفتار زیستمحیطی و عوامل مؤثر بر آن صورتگرفته است. محققان برای پرکردن این شکاف مطالعۀ حاضر را با هدف ارائۀ الگویی برای تبیین رفتار زیستمحیطی براساس عوامل مؤثر استخراجشده از بررسی پیشرفت نظری رفتار زیستمحیطی در مرحلۀ اول پژوهش و نقش تعدیگر اثربخشی کمپینهای تبلیغاتی زیستمحیطی انجام دادهاند؛ بنابراین محققان در پژوهش حاضر بهدنبال پاسخگویی به سؤالهای اصلی زیر هستند:
پرسش نخست: نقاط کانونی موضوع پژوهشهای حوزۀ رفتار زیستمحیطی چیست؟
پرسش دوم: دستهبندی نظریههای رفتار زیستمحیطی چگونه است؟
پرسش سوم: الگوی تأثیرپذیری رفتار زیستمحیطی و عوامل تببینکنندۀ آن از کمپینهای زیستمحیطی چگونه است؟
1-2. رفتار زیستمحیطی
در تعریف رفتار زیستمحیطی تعریفی که بهطور گسترده به آن اشاره شده است، رفتاری فردی است که تأثیر منفی رفتار خود بر محیط را با تأکید بر کاهش آسیب به جهان به حداقل میرساند (Wang et al., 2019). علاوه بر این، رفتار زیستمحیطی ازمنظر پایداری به رفتارهایی اطلاق میشود که به بهبود پایداری زیستمحیطی کمک میکند. در کل، رفتار زیستمحیطی به رفتاری اشاره دارد که آگاهانه از محیط زیست محافظت میکند و پایداری آن را بهبود میبخشد (Wittenberg et al., 2023). با بررسی پیشینۀ این حوزه میتوان پژوهشهای انجامشده درزمینۀ رفتار زیستمحیطی را به سه بخش مهم از موضوعات پژوهشی، یعنی رفتار زیستمحیطی افراد با نقشهای متفاوت، پیشایندها و پیامدهای رفتار دستهبندی کرد. نتایج پژوهش حاضر با پوشش بخش اعظم محتوای پژوهشی حیطۀ رفتار زیستمحیطی به جایگاه مطالعات موجود کمک و مهمتر از همه، مسیر پیشرفت نظری این حیطه را در سه بخش توسعۀ نظری، اکتشاف نظری و یکپارچهسازی نظری خلاصه میکند (ارائهشده در جدول 2) که این خود خلأ مطالعات موجود و سهم اصلی پژوهش حاضر است. نظریههای روانشناختی و جامعهشناختی ازنظر توسعۀ نظری بیشتر در پژوهشهای رفتار زیستمحیطی کاربرد دارند. مسیر پیشرفت نظری این حیطه بر کاربرد نظریههای موجود تأکید دارد؛ بنابراین کمک چندانی به توسعۀ نظریهها نمیکند. اکتشاف نظری بر گسترش و نوآوری نظریهها تأکید دارد که مبنای نظری را برای پژوهشهای بعدی فراهم میکند؛ اما از آنجایی که یک نظریۀ واحد در توضیح رفتار زیستمحیطی محدود است، یکپارچهسازی نظری برای توسعۀ آیندۀ نظریهها ارائه میشود. یکپارچهسازی نظری به ایجاد دیدگاه جامعتر و یکپارچهتری از رفتار زیستمحیطی کمک میکند.
2-2. اثربخشی کمپینهای زیستمحیطی
کمپینهای زیستمحیطی مجموعهای از تصاویر مربوط به تغییر آبوهوا، ضرورت حفاظت از تنوع زیستی در زیستبومهای محلی / منطقهای، پایداری، مدیریت زباله، صرفهجویی در انرژی، عادتهای مصرفکنندۀ سبز و بازیافت است که این تصاویر ممکن است بر قصد انجامدادن رفتارهای خاص حامی محیطزیست مانند امضای یک طومار یا شرکت در یک تجمع تأثیر بگذارد. همذاتپنداری با اعضای گروه و تجربۀ احساسات منفی مبتنی بر گروه دربارۀ یک موضوع همگی بر تمایل افراد برای مشارکت در اقدامهای جمعی زیستمحیطی تأثیر میگذارد (Gulliver et al., 2020). یکی از مراحلی که برای طراحی کمپینهای تبلیغاتی حائز اهمیت است، مرحلۀ ارزیابی اثربخشی است. در این مرحله باتوجه به هدفهای تعیینشده به سنجش میزان اثربخشی کمپینهای تبلیغاتی اقدام میشود. براساس تعریف یومار و همکاران اثربخشی کمپینهای زیستمحیطی آگاهیدهنده با شاخصهای اطلاعرسانی، متقاعدکنندهبودن و سودمندی درکشده تعیین میشود (Ummar et al., 2023).
3-2. پیشینۀ پژوهش
لامینو جارامیلو و همکاران پژوهشی با عنوان «نظریۀ اقدام منطقی بهعنوان پیشبینیکنندۀ رفتار محیطی: مقایسه بین فرهنگی بین دانشجویان تگزاس، لوئیزیانا و هندوراس» انجام دادند. محققان در این پژوهش با استفاده از تئوری عمل منطقی (TRA)، نگرشها، رفتارها و هنجارهای ذهنی مؤثر بر رفتار زیستمحیطی دانشجویان را مطالعه کردند. نتایج نشان داد که متغیرهای TRA پیشبینی واریانس رفتار زیستمحیطی را 15 درصد افزایش داد (Lamiño Jaramillo et al., 2023 ).
بنتلر پژوهشی با عنوان «افزایش رفتار حامی محیط زیست در محیطهای خانه و کار ازطریق ناهماهنگی شناختی و خودمختاری» انجام دادند. نتایج نشان داد که توسعۀ یک مداخلۀ ناهماهنگی شناختی جدید مبتنی بر مدل مبتنی بر عمل برای تقویت رفتار حامی محیط زیست است. براساس نتایج، این مداخله بر رفتارهای زیستمحیطی داخل خانه و محیط کار تأثیرگذار است (Bentler et al., 2023).
هانگرمن و مورثی پژوهشی با عنوان «هر روز، روز زمین است: شواهدی در مورد تأثیر طولانیمدت فعالیتهای زیستمحیطی» انجام دادند. محققان در این پژوهش اثربخشی کمپین روز زمین را بر شکلگیری نگرشهای زیستمحیطی تا 23 سال بعد در جوامعی که افراد شرایط آبوهوایی بدی را در آن روز تجربه کردهاند، بررسی کردند. نتایج نشان داد که تغییرات آبوهوا، اثرهای بلندمدت بر نگرشهای افراد، رفتار زیست محیطی افراد و سلامت کودکان دارد (Hungerman & Moorthy, 2023).
اختر و همکاران پژوهشی با عنوان «تحریک رفتار طرفدار محیط زیست دانشجویان در مؤسسات آموزش عالی: چشمانداز توانایی-انگیزه-فرصت» انجام دادند. نتایج بیانگر ارتباط بین شیوههای مدیریت منابع انسانی سبز (توانایی، انگیزه و فرصت) با رفتار طرفدار محیط زیست دانشآموزان بود (Akhtar et al., 2022).
کونتوریس پژوهشی با عنوان «روزهای آگاهی و نگرشهای زیستمحیطی: مورد مطالعه: ساعت زمین» انجام داد. محقق در این پژوهش تأثیر آگاهی زیستمحیطی را بر نگرشها و نگرانیهای زیستمحیطی عموم مردم با تمرکز بر کمپین ساعت زمین، آزمایش کرده است. کمپین ساعتِ زمین، پیامدهای زیستمحیطی فعالیتهای انسانی را برجسته و رفتارهای پایدار را در بین افراد تشویق میکند و سپس با فراخوانی برای اقدام گسترده به اوج خود میرسد (Kountouris, 2022).
چوآ و همکاران پژوهشی با عنوان «روزهای آگاهی از گونهها: آیا مردم اهمیت میدهند یا ما به گروه کر موعظه میکنیم» انجام دادند. محققان در این پژوهش اثربخشی کمپین روزآگاهی اختصاصدادهشده به حفاظت از 16 گونه را برررسی کردند. نتایج این مطالعه نشاندهندۀ افزایش جستوجوهای گوگل و بازدید از صفحۀ ویکیپدیا درزمینۀ تنوع زیستی حیوانی بهترتیب حدود 23٪ و 34٪ است (Chua et al., 2021).
رضادوست و همکاران (1402) پژوهشی با عنوان «تعیینکنندههای اجتماعی رفتار مسئولانۀ زیستمحیطی با تأکید بر مدل KAP: مورد مطالعه: شهروندان شهر شوش» انجام دادند. محققان در این مطالعه با تأکید بر مدل KAP نشان دادند که بین متغیرهای احساس تعلق مکانی شهروندان، نگرش زیستمحیطی، آگاهی زیستمحیطی و رفتارهای مسئولانۀ زیستمحیطی ارتباط مثبت و معناداری وجود دارد.
نگاهداری و همکاران (1402) پژوهشی با عنوان «کاربرد نظریۀ رفتار برنامهریزیشده در تبیین رفتار زیستمحیطی روستاییان استان ایلام در حفاظت از جنگلهای بلوط حوزۀ زاگرس جنوبی» انجام دادند. نتایج نشان داد که نظریۀ رفتار برنامهریزیشده با متغیر نیت میتواند رفتار خانوارهای روستایی را نسبت به حفاظت از جنگلهای بلوط حوزۀ زاگرس جنوبی پیشبینی کند.
عباسی و همکاران (1397) پژوهشی با عنوان «بررسی قصد مصرفکننده برای خرید محصولات سبز با استفاده از نظریة رفتار برنامهریزیشده، نگرانیهای زیستمحیطی و دانش زیستمحیطی» انجام دادند. محققان در این مطالعه با استفاده از تئوری رفتار برنامهریزیشده نشان دادند که نگرش و کنترل رفتاری ادراکشده، نگرانی زیستمحیطی و دانش زیستمحیطی تأثیر مثبتی بر قصد خرید محصولات سبز دارد.
حمایتخواه جهرمی و همکاران (1396) پژوهشی با عنوان «واکاوی رفتارهای زیستمحیطی براساس مدل TPB» انجام دادند. در این پژوهش روابط میان متغیرهای مدل رفتار برنامهریزیشده برای سنجش رفتارهای زیستمحیطی تأیید و نشان داده شد که دو متغیر تمایل به رفتار زیستمحیطی و کنترل رفتار درکشده پیشبینیکنندههای بهتری برای انجامدادن رفتارهای مسئولانۀ زیستمحیطی هستند. درنهایت، باتوجه به مرور پیشینه مطالعهای یافت نشد که در آن محققان حوزۀ رفتار زیستمحیطی را ازنظر پیشرفت نظری مطالعه و دستهبندی و سپس الگویی را برای تبیین رفتار زیستمحیطی براساس یک چارچوب مفهومی با ترکیب عقلانیت و احساسات ارائه کرده باشند.
هدف از پژوهش حاضر در مرحلۀ اول شناسایی و دستهبندی نظریههای رفتار زیستمحیطی و در مرحلۀ دوم ارائۀ الگویی برای تبیین رفتار زیستمحیطی و عوامل مؤثر بر آن، تحتتأثیر اثربخشی کمپینهای زیستمحیطی است. این پژوهش بهلحاظ هدف، اکتشافی و توسعهای و بهلحاظ اجرا، پژوهشی کیفی در پارادایم تفسیری است. نویسندگان برای دستیابی به این هدف از مرور نظاممند پیشینۀ مبتنی بر تحلیل محتوا استفاده کردهاند. در جدول 1 با پیروی از مراحل تعیینشده در مطالعۀ بادی و مورتاه پروتکل بررسی فعلی خلاصه شده است (Badi & Murtagh, 2019). هدف از این بررسی ارزیابی وضعیت حوزه، دستهبندی و شناسایی جهتگیری برای پژوهشهای آتی بود. جامعۀ آماری این پژوهش کلیۀ تولیدهای علمی حوزۀ مطالعهشدۀ نمایهشده در پایگاه استنادی اسکوپوس است.
جدول 1: پروتکل مرور نظاممند براساس مطالعۀBadi & Murtagh (2019)
Table 1: Systematic review protocol based on the study of Badi & Murtagh
|
مرحله |
شرح |
جزئیات |
|
1 |
تعریف سؤالها |
نظریههای رفتار زیستمحیطی کلیدی کدام است؟ دستهبندی نظریههای رفتار زیستمحیطی کلیدی چگونه است؟ اثربخشی کمپینهای زیستمحیطی بر رفتار زیستمحیطی و عوامل تبیینکنندۀ آن چگونه است؟ |
|
2 |
مشخصکردن معیارهای حذف / صلاحیت |
تنها سند مقاله به زبان انگلیسی در مجلۀ معتبر منتشرشده در سال 2010-2023 بررسی شد. مقالههای نامربوط با تمرکز بر زیستشناسی، شیمی، معماری و سایر زمینهها و مقالههایی که در آن بیشتر رفتارهای زیستمحیطی درسطح فردی بررسی نمیشد، حذف شد. |
|
3 |
تعریف عبارتهای جستوجو |
عبارتهای کلیدی رفتار زیستمحیطی و کمپینهای زیستمحیطی در پایگاه دادۀ اسکوپوس جستوجو شد. |
|
4 |
جستوجو و گردآوری مجموعة مطالعات |
از بین 2380 سند مشاهدهشده در پایگاه دادۀ اسکوپوس با انتخاب سند «مقاله»، تعداد اسناد به 1907 سند، با انتخاب «مجلۀ معتبر» تعداد به 1895 سند، با انتخاب «زبان انگلیسی» تعداد به 1795 سند و با انتخاب «بازۀ زمانی 2010-2023» تعداد به 1593 سند رسید. سپس مقالههای نامربوط با تمرکز بر زیستشناسی، شیمی، معماری و سایر زمینهها و مقالههایی که بیشتر در آن «رفتار زیستمحیطی» درسطح فردی مطالعه نمیشد، حذف شد و تعداد اسناد به سند 364 رسید. سپس محققان شروع به فرآیند بازبینی براساس پارامترهای مختلف مانند عنوان، چکیده، محتوا، کیفیت متدولوژی کردند. 34 سند بهعلت عنوان نامناسب، 52 سند بهعلت چکیدۀ، 75 سند بهعلت محتوای نامناسب، 66 سند بهعلت کیفیت متدولوژی نامناسب حذف شده است و درنهایت، تعداد مجموعۀ مطالعات منتخب به 117 مقاله رسید. |
|
5 |
ارزیابی کیفیت اطلاعات |
برای ارزیابی کیفیت مطالعات منتخب از برنامۀ مهارتهای ارزیابی حیاتی CASP استفاده شد؛ بدین نحو که به ﻫﺮﯾﮏ از ﻣﻘالهها براساس هریک از اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ، اﻣﺘﯿﺎزی بین ۱ ﺗﺎ ۵ تخصیص داده شد و ﻣﻘﺎلههایی ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮع اﻣﺘﯿﺎزات آنها 30 و بیشتر ﺷﻮد ﺑﻪﻟﺤﺎظ ﮐﯿﻔﯽ ﺗﺄﯾﯿﺪ و ﺑﺎﻗﯽ ﻣﻘﺎلهها ﺣﺬف شد. |
|
6 |
ترکیب مطالعات |
در ابتدا تحلیل موضوعی قیاسی و سپس ارزیابی انتقادی استقرایی برای ترکیب مطالعات منتخب انجام گرفت. |
منبع: یافتههای پژوهشگر
1-4. نقاط کانونی پژوهش و تجزیهوتحلیل موضوع
ده کلمۀ کلیدی برتر درزمینۀ پژوهشهای رفتار زیستمحیطی شامل نگرش، رفتار زیستمحیطی، رفتار زیستمحیطی، رفتار برنامهریزیشده، ارزش، تغییر اقلیم، دانش، آموزش، نگرانی و توسعۀ زیستمحیطی است. موضوعات پژوهشی رفتار زیستمحیطی بیشتر به سه دسته تقسیم میشود. نوع اول شامل مطالعات رفتار زیستمحیطی با تمرکز بر نقشهای مختلف افراد (کارمندان، گردشگران، ساکنان، دانشآموزان، دانشجویان و مصرفکنندگان) است؛ برای مثال، در مطالعۀ مالک و همکاران نشان داده شده است که مدیریت منابع انسانی سبز یا مسئولیت اجتماعی شرکتی، کارکنان را تشویق میکند تا با بهبود هویتسازمانی در رفتارهای زیستمحیطی شرکت کنند (Malik et al., 2021). آموزش زیستمحیطی میتواند اقدام مؤثری برای تشویق دانشآموزان به انجامدادن اقدامهای سبز باشد؛ زیرا دانش لازم برای حفاظت از محیطزیست را فراهم میکند. نوع دوم بر عوامل کلیدی تأثیرگذار و نظریههای مرتبط برای مطالعۀ پیشایندهای رفتار زیستمحیطی تمرکز دارد. عوامل تأثیرگذار عبارت است از: نگرشها، هنجارها، کنترل رفتار درکشده، عادتها، ارزشها، باورها و غیره. دستۀ سوم پژوهش دربارۀ پیامدهای رفتار زیستمحیطی است. رفتارهای زیستمحیطی اثرهای مثبتی بر تشکیل هویت درسطح کلان (گردشگری پایدار و توسعۀ زیستمحیطی) دارد.
4-2. دستهبندی نظریههای رفتار زیستمحیطی
دربارۀ مفاهیم مهم پژوهشی حوزۀ رفتار زیستمحیطی، یعنی پیشایندها و پیامدهای این رفتار، نظریههای مرتبط بهطور مستمر درحال توسعه است. در جدول 2 به نتایج مربوط به دستهبندی این نظریهها اشاره شده است.
جدول 2: دستهبندی نظریههای رفتار زیستمحیطی
Table 2: Classification of environmental behavior theories
منبع: یافتههای پژوهشگر
در پژوهش حاضر برای بصریسازی و نمایش نتایج دستهبندی نظریههای رفتار زیستمحیطی بهصورت گرافیکی، نمودار درختی (نمودار 1) با استفاده از نرمافزار MaxQDA ترسیم شده است. این نمودار سلسلهمراتبی، ارتباطات بین مراحل پیشرفت نظریههای رفتار زیستمحیطی را در قالب یک درخت نمایش میدهد که هر گره نشاندهندۀ یک مرحله و هر شاخه نشاندهندۀ یک ارتباط بین مراحل مختلف است.
نمودار 1: مراحل پیشرفت نظریههای رفتار زیستمحیطی (منبع: یافتههای پژوهشگر)
Chart 1: Stages of development of theories of environmental behavior
4-2-1. توسعۀ نظری رفتار زیستمحیطی
4-2-1-1. کاربرد نظریههای روانشناختی در مطالعۀ رفتار زیستمحیطی
مطالعات اولیه دربارۀ رفتار زیستمحیطی بیشتر برروی عوامل مؤثر بر آن متمرکز و بهنسبت پراکنده است. در این مطالعات بهطور کلی اثر پیشبینی یک یا چند متغیر بررسی شده است. در این مطالعات یک چارچوب نظری سیستماتیک برای توضیح دلایل افراد برای انجامدادن این رفتار ارائه نشده است. توسعۀ نظریههای روانشناختی منابعی را برای مطالعات رفتار طرفدار محیطی فراهم و سپس شروع به درگیرکردن فرآیند روانشناختی درونی افراد قبل از انجامدادن رفتار میکند. درمیان نظریههای روانشناختی که برای مطالعۀ رفتار زیستمحیطی به کار میرود، نظریۀ اقدام منطقی (Theory of reasoned action)، نظریۀ رفتار برنامهریزیشده (Theory of planned behavior) و نظریۀ فعّالسازی هنجار (Theory of norm activation theory) پرکاربردترین آنهاست. ازدیدگاه توسعهدهندگان نظریۀ اقدام منطقی (TRA) دو عامل نگرش و هنجارهای ذهنی بر رفتار فرد تأثیر میگذارد. افراد براساس باورهای خود دربارۀ نتایج رفتار و ارزش این نتایج رفتار میکنند. باورها و ارزیابی افراد از نتیجۀ رفتارشان منجر به ایجاد نگرش دربارۀ رفتار میشود. هنجارهای ذهنی یک فرد حاکی از آن است که باور کسانی که برای یک فرد مهم است، مهمتر از باور خود او نسبت به رفتارش است (Ajzen & Fishbein, 1980). این مدل برای درک و پیشبینی رفتار زیستمحیطی در مطالعات (Lamiño Jaramillo et al., 2023; Nguyen et al., 2018; Mi et al., 2018; Kim et al., 2013) استفاده شده است. بهعنوان جانشین نظریۀ اقدام منطقی، نظریۀ رفتار برنامهریزیشده بهعنوان یک مبنای نظری مهم برای توضیح رفتار زیستمحیطی عمل میکند که نظریۀ بسیار پرکاربرد در پژوهشهاست (Klockner, 2013; Ajzen, 2011; Vasseur, 2019). محققان تأثیر نگرشها، هنجارهای ذهنی و کنترل رفتار ادراکشده را بر قصد مشارکت در رفتار زیستمحیطی بررسی و نقش پیشبینیکنندۀ آنها را تأیید کردهاند (Yadav & Pathak, 2016). موفقیت TPB را میتوان بر این اساس توضیح داد که محققان با استفاده از TPB نهتنها میتوانند باورهای مربوط به رفتارهای مطالعهشده را شناسایی کنند، میتوانند بهترتیب اهمیت آنها را برای یک جمعیت خاص ارزیابی کنند. محققان برخی از مطالعات متغیرهای جمعیتشناختی اجتماعی را برای ارتباطدادن PEBها با نظریۀ TPB درنظرگرفتهاند (برای مثال، Kim et al., 2013; Paul et al., 2016;Paço & Lavador, 2017; Effendi et al., 2020; Beckage et al., 2018) نتایج این مطالعات نشان میدهد که ارتباط بین دانش، نگرشها، رفتارها و متغیرهای بیرونی درطول زمان تغییر میکند و از فرهنگی به فرهنگ دیگر متفاوت درک میشود. این امر اهمیت ترکیب عوامل اجتماعی، جمعیتشناختی و شناختی را برای مطالعۀ PEBها درزمینههای خاص برجسته میکند. از زمان توسعه، یعنی بهطور تقریبی، از سه دهه پیشین، TPB بهطور مکرر برای درک عوامل زیربنای رفتارهای مختلف زیستمحیطی به کار گرفته شده است؛ ازجمله استفاده از حملونقل جایگزین (Muñoz et al., 2016)، بازیافت زباله (Echegaray & Hansstein, 2017)، مصرف کمکربن (Jiang et al., 2019)، و.... . با این حال، نگرانیهای جدّی دربارۀ کاملبودن و کارایی TPB برای پیشبینی رفتارهای زیستمحیطی وجود دارد. استرن ادعا میکند که نظریۀ TPB نگرش را در اولویت قرار میدهد (Stern, 2000)؛ درحالی که اقدامهای سبز فردی بیشتر تحتتأثیر دانش و عادتهاست که در این نظریه گنجانده نشده است. چندین عامل دیگر بر رفتارهای زیستمحیطی تأثیر میگذارند؛ اما بخشی جداییناپذیر از TPB را تشکیل نمیدهند؛ ازجمله تلاش لازم، هویت شخصی، ارتباط با طبیعت و تعهد اخلاقی. علاوه بر این، چندین عامل دیگر بر رفتارهای زیستمحیطی تأثیر میگذارد که ممکن است مانع از قدرت پیشبینی نظریه شود؛ برای مثال، رفتارهای طرفدار زیستمحیطی افراد در محل کار تحتتأثیر برخی از عواملی است که در خانه وجود ندارد؛ مانند ارزشهای سازمانی، حمایت مدیریتی، نگرش همکاران و فرهنگ داخلی. مطالعات مختلف دیگری نیز نشان داده است که چارچوب کلی TPB را میتوان با افزودن ساختارهای جدید یا تغییر الگوی متغیرهای مدنظر در TRA و TPB غنی کرد و گسترش داد (برای مثال، Moons & De Pelsmacker, 2015; Yadav & Pathak., 2016; Wan et al., 2017 Paul et al., 2016 Ribble et al., 2015; Timm & Dale, 2016، Richtin et al., 2012 ;Wan et al., 2017). نظریۀ فعّالسازی هنجار (Norm activation theory) یکی دیگر از مدلهای اخلاق، رفتار زیستمحیطی است که برخلاف TRA که در آن رفتار افراد براساس باورهای آنها دربارۀ پیامدهای رفتاریشان و ارزش این نتایج نشان داده میشود، رفتار زیستمحیطی فقط تحتتأثیر هنجارهای شخصی است. این هنجارها از دو پدیدۀ روانشناختی مستقیم ناشی میشود: آگاهی از پیامدهای رفتاری و پذیرش مسئولیت شخصی که علاوه بر تأثیر مستقیم بر رفتارها، بهطور مستقیم بر یکدیگر تأثیر میگذارند (Schwartz, 1977). مدل فعّالسازی هنجار محدودیتهایی دارد؛ ازجمله اینکه فقط بر ارزشهای نوعدوستانه تأکید دارد و در آن تأثیر عامل درونی نگرش بر رفتار نادیده گرفته میشود. در این مدل تأثیر عادت بر رفتار نادیده گرفته شده است. همچنین، مؤلفههای بیرونی (عوامل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و جمعیتی) مؤثر بر رفتار را بهخوبی مشخص نمیکند؛ بنابراین این مدل بهتنهایی گزینۀ مناسبی برای شناسایی رفتار نیست. به همین دلیل، در بسیاری از مطالعات این مدل در ترکیبی با سایر مدلها مثل TRA و TPBبه کار برده میشود که میتوان به چندین نمونه اشاره کرد (Onwezen et al., 2013 ;Park & Ha, 2014; Oh & Ki, 2022; Savari et al., 2023;). در نظریۀ ارزش-نگرش-رفتار (Value-attitude-behavior theory) (VAB) فرض میشود که نگرش یک مکانیسم مداخلهگر است که میتواند تأثیر ارزشها را بر رفتارهای خاص انسانی واسطه کند. در این میان، ارزش با تسهیل سازگاری افراد با محیط، شناخت اجتماعی را تولید میکند (Liu et al., 2021). طیف وسیعی از مطالعات مدل VAB را برای توجیه نتایج رفتاری سبز یا پایدار ازنظر موضوعاتی مانند خرید محصول سبز (Kim et al., 2020)، تأمین مالی جمعی برای پایداری محیط زیست (Kim & Hall, 2021)، غذاخوردن سازگار با محیط زیست (Kim & Hall, 2020)، رفتارهای مسئولانه (Liu et al., 2021)، گردشگری پایدار (Kim & Stepchenkova, 2020; Zhang & Huang, 2019) و حمایت سبز (Rahman & Reynolds, 2019) به کار بردهاند. سایر نظریههای پرکاربرد عبارت است از: نظریۀ انگیزه محافظت (protective motivation theory) (Bockarjova & Steg , 2014; Janmaimool, 2017; Kothe et al., 2019; Wang et al., 2019a; Shafiei & Maleksaeidi, 2020; Jilani et al., 2021) پارادایم محرک–ارگانیسم–پاسخ (stimulus-organism-response paradigm) (Yang et al., 2021; Wu et al., 2022; Liu & Zheng, 2019) و ... . این نظریهها تأثیر عوامل درونی و بیرونی را بر رفتار زیستمحیطی افراد توضیح و ایدههایی را برای درک پیشایندهای این رفتار ارائه میدهند. علاوه بر این، از نظریههای روانشناختی دیگر نیز در مطالعات استفاده میشود؛ زیرا مرجعی را برای مطالعۀ رفتار زیستمحیطی در موقعیتهای خاص ارائه میکنند؛ برای مثال، درزمینۀ سازمانی، محققان بیشتر از نظریۀ هویت اجتماعی (social identity theory) (Tian & Robertson, 2019; Mackay et al., 2021; Prati et al., 2017; Fielding & Hornsey, 2016)، نظریۀ تبادل اجتماعی (social exchange theory) (Wang et al., 2022; Abdou et al., 2022; Paille, 2013; Wang et al., 2019b)، نظریۀ یادگیری اجتماعی (social learning theory) (Sawitri et al., 2015; Saleem et al., 2020) و نظریۀ توانایی-انگیزش-فرصت (ability-motivation-opportunity theory) (Li et al., 2019; Pham et al., 2020; Yu et al., 2020, Sibian & Ispas, 2021; Akhtar et al., 2022; Ahmad et al., 2023; Chin et al., 2023;) برای توضیح اثر ارتقای مسئولیتپذیری اجتماعی شرکت، عملکرد مدیریت زیستمحیطی، رهبری اخلاقی و مدیریت منابع انسانی سبز بر رفتار زیستمحیطی کارکنان استفاده میکنند (Kim & Koo, 2020; Lee et al., 2021). ازنظر پیامدها، نظریۀ ناهماهنگی شناختی (cognitive dissonance theory) و نظریۀ مجوز اخلاقی (moral licensing theory) پایههای نظری مهمی برای تبیین رفتار زیستمحیطی هستند. براساس نظریۀ ناهماهنگی شناختی، افراد انگیزه پیدا میکنند که رفتار خود را ثابت نگه دارند تا از ناهماهنگی دانش و عمل اجتناب کنند. پس از انجامدادن رفتار زیستمحیطی، میل به نشاندادن یک تصویر ثابت، افراد را به مشارکت در سایر اقدامهای محیطی ترغیب میکند (Taylor et al., 2017; Chaudhary et al., 2018; Bentler et al., 2023). درمقابل، براساس تئوری مجوز اخلاقی، رفتار زیستمحیطی قبلی، درک افراد را از تصویر اخلاقی خود بهبود میبخشد و به آنها اجازه میدهد دیگر رفتارهای مرتبط را اتخاذ نکنند (Gholamzadehmir et al., 2019; Urban et al., 2019). این یک نظریۀ رایج برای توضیح اثر منفی رفتار زیستمحیطی است؛ اما بهطور گسترده با دادهها پشتیبانی نشده است؛ بنابراین کاربرد نظریۀ مجوز اخلاقی در مطالعۀ رفتار زیستمحیطی نیاز به پژوهشهای بیشتری دارد.
4-2-1-2. کاربرد نظریههای جامعهشناختی در مطالعۀ رفتار زیستمحیطی
محققان با توسعۀ پژوهشهای حوزۀ رفتاری زیستمحیطی تلاش کردند تا افقهای پژوهشهای خود را گسترش دهند. برخی از مطالعات رفتار زیستمحیطی را براساس نظریههای جامعهشناختی با تمرکز بر نقش تعامل اجتماعی، سرمایۀ اجتماعی و عوامل دیگر بررسی کردند. معرفی این نظریهها بر تأثیر عوامل موقعیتی اجتماعی بر رفتار فردی تأکید دارد که به بررسی همهجانبۀ ارتباط بین طبیعت، جامعه و افراد و گسترش بیشتر درک رفتار زیستمحیطی کمک میکند. افراد بهعنوان اعضای یک شبکۀ اجتماعی، افراد بهناچار با سایر اعضای شبکه تعامل دارند و هنگام تصمیمگیری رفتاری تحتتأثیر آنها قرار میگیرند (Yin & Shi, 2021; Wan & Du, 2022; Kim et al., 2020). بنابراین نظریۀ تعامل اجتماعی (social interaction theory) به یک مبنای نظری مهم برای توضیح چگونگی شکلگیری رفتار زیستمحیطی در موقعیتهای اجتماعی تبدیل شده است. مطالعات قبلی نشان داد که تعامل اجتماعی اطلاعات مفیدی را در اختیار افراد قرار میدهد. همچنین، درک آنها را از مسائل زیستمحیطی و نیز سطح دانش حفاظت از محیطزیست را بهبود میبخشد و سپس افراد را به انجامدادن اقدامهای حفاظت از محیط زیست تشویق میکند. در عین حال، تعامل اجتماعی یا ساختار روابط بین افراد، سرمایۀ اجتماعی، یعنی منابع بالقوۀ موجود انباشتهشده در شبکۀ اجتماعی را تولید میکند (Atshan, 2020; Hua, 2021; Zhu et al., 2021). پیشبینی رفتار زیستمحیطی یکی دیگر از کمکهای مهم نظریههای جامعهشناسی در توسعۀ نظری رفتار زیستمحیطی است. سرمایۀ اجتماعی با همسوکردن منافع شخصی ازطریق منافع جمعی، القای ارزشهای زیستمحیطی، اطلاعرسانی از نیازهای جمعی، اقدامهای توانمندسازی و ایجاد هنجارها، موجب ارتقای رفتار محیطی میشود (Farrow et al., 2017; Duarte et al., 2017; Thoyre, 2011). علاوه بر این، در نظریۀ عمل اجتماعی (social practice theory) دیدگاهی ارائه میشود که بر خود عمل حفاظت از محیط زیست تمرکز شده است که بسیار متفاوت از دیدگاههای قبلی است. برای رفتارهای زیستمحیطی، اشکال مختلف رفتارها به یکدیگر مرتبط است؛ بنابراین افراد پس از اتخاذ یک نوع رفتار زیستمحیطی ممکن است اشکال دیگری از عمل حفاظت از محیط زیست را اتخاذ کنند (Batel et al., 2016; Nash et al., 2017; McEachern et al., 2020). نظریۀ عمل اجتماعی ارزش بینظیری را در تبیین رفتار زیستمحیطی دارد. همچنین، در این نظریه سرنخهایی برای پژوهشهای آینده ارائه میشود.
4-2-2. اکتشاف نظری رفتار زیستمحیطی
4-2-2-1. توسعۀ نظریۀ ارزش-باور-هنجار (value-belief-norm)
ارزشها و هنجارهای شخصی عوامل درونی مهمی است که بر رفتار زیستمحیطی افراد تأثیر میگذارد. محققان اولیه اهمیت آنها را تشخیص دادند و پژوهشهای مفصلی در این زمینه انجام دادند (Karp, 1996). اما نتوانستند آنها را ازنظر نظری برای تجزیهوتحلیل و آزمایش سیستماتیک به یکدیگر مرتبط کنند. استرن و همکاران با درنظرگرفتن محرکهای محیطگرایی و فرآیند شکلگیری رفتار زیستمحیطی، نظریۀ ارزش-باور-هنجار را ساختند (Stern, 2000). این نظریه، نظریۀ فعّالسازی هنجار (Schwartz, 1977) را با نظریۀ مبتنی بر ارزش (Stern & Dietz, 1994) و پارادایم محیطی جدید (Stern & Dietz, 1995) گسترش و سپس یک زنجیرۀ علّی را تشکیل میدهد. بهطور خاص، زنجیرۀ علّی شامل چند متغیر است که به تولید رفتار زیستمحیطی کمک میکند؛ مانند ارزشها، آگاهی از پیامدهای نامطلوب، نسبتدادن مسئولیت به خود و هنجارهای زیستمحیطی شخصی. هر متغیر بر متغیر بعدی یا بهطور مستقیم بر سایر متغیرهای زنجیره تأثیر میگذارد (Steg et al., 2005). این نظریه در بسیاری از مطالعات برای گروههای مختلف اعمال (Liobikiene & Poskus, 2019; Al Mamun et al., 2022; Ghazali et al., 2019; Canlas et al., 2022; Batool et al., 2023) و به یکی از مهمترین مبانی نظری برای مطالعات بعدی دربارۀ رفتار زیستمحیطی تبدیل شده است. جایگزینی ارزشها با دانش زیستمحیطی میتواند ارزش عملی این نظریه را بهبود بخشد و ایدههایی را برای دولتمردان، سیاستگذاران و برنامهریزان ازجهت هدایت این رفتار ارائه دهد.
4-2-2-2. نظریههای رفتاری مرتبط با زمینهها
قدرت تبیینکنندگی عوامل درونی برای رفتار زیستمحیطی ناقص است. پس لازم است شرایط بیرونی را وارد چارچوب نظری کرد؛ بنابراین عوامل زمینهای برای تبیین رفتار زیستمحیطی درنظر گرفته و یکسری مدلهای نظری نیز در این زمینه طراحی شده است که درمیان آنها، نظریۀ نگرش-رفتار-زمینه (attitude-behavior-context theory) دیدگاه بهنسبت ساده و روشنی را برای رفتار زیستمحیطی ارائه میدهد بلیک (Blake, 2001) مدل نگرش-رفتار-زمینه را پیشنهاد کرد. در این مدل شکاف بین نگرش و رفتار بررسی میشود؛ درحالی که مدلهای قبلی نتوانستند دلایل شکاف موجود بین نگرش و رفتار را توضیح دهند. این نظریه نقش عوامل درونیِ نشاندهندۀ نگرش و عوامل خارجی نشاندادهشده ازسوی زمینه را بر رفتار زیستمحیطی تأیید میکند. درنهایت، این نظریه به یک مبنای نظری رایج برای پژوهشهای بعدی تبدیل شده است. بهطور خاص، در این نظریه فرض میشود که یک اثر تعاملی بین نگرش و عوامل زمینهای در تأثیرگذاری بر رفتار زیستمحیطی وجود دارد. گفتنی است که طبق این نظریه، فناوریهای آنلاین مانند ابزارهای هوش مصنوعی و تکنیکهای بازاریابی دیجیتال پتانسیل زیادی را در ترویج رفتار زیستمحیطی دارند (Ballew et al., 2015). بهطور خاص، فناوریهای آنلاین با کارکردهای اطلاعاتی، رابطهای و تجربی، عوامل شخصی، اجتماعی یا موقعیتی مؤثر را بر رفتار زیستمحیطی تولید و تبدیل این عوامل به رفتار را ترویج میکنند. بهدلیل کاستی موجود در انجامدادن پژوهشهای مرتبط سؤالهای زیادی در این زمینه وجود دارد که جای بحث بیشتری دارد.
4-2-3. یکپارچهسازی نظری رفتار زیستمحیطی: جهتگیریهای آینده
4-2-3-1. ترکیب علل بیرونی و درونی
نظریهها و مطالعههای موجود درمقایسه با عوامل بیرونی بیشتر به تأثیر عوامل درونی بر رفتار زیستمحیطی فرد و فرآیند پیچیدۀ روانی قبل از اتخاذ رفتار توجه دارند. کاربرد نظریههای روانشناختی مختلف در پژوهش و پیشنهاد نظریۀ ارزش-باور–هنجار این دیدگاه را اثبات میکند؛ با این حال درک رفتار زیستمحیطی از این منظر محدود است و تا به امروز به برخی از سؤالها مانند نحوۀ رفتار متفاوت افراد درزمینههای مختلف پاسخی داده نشده است. ظهور عوامل زمینهای و نظریههای مرتبط بهلحاظ نظری نقش شرایط خارجی را بر رفتار زیستمحیطی تأیید و بر اثربخشی مسیرهای عوامل خارجی تأکید و به توسعۀ همهجانبۀ پژوهش کمک کرده است (Shi et al., 2019). بنابراین در نظر گرفتن همهجانبۀ عوامل داخلی و خارجی برای تشکیل یک نظریۀ رفتار زیستمحیطی یکپارچه برای توضیح رفتار مفید است. در پژوهشهای موجود تلاشهایی در این زمینه انجام شده است و در آینده نیز میتوان مطالعات فراوانتری را انجام داد؛ برای مثال، پروچاسکا و دیکلمنت مدل فرانظری (TTM) را درزمینۀ پایداری برای توصیف، توضیح، پیشبینی و تعدیل تغییر رفتار عمدی مورد استفاده قرار داده است (Prochaska & DiClemente, 1982). این مدل شامل مراحل تغییر رفتار است که باید تکمیل شود؛ اما امکان بازگشت چندین مرحله به مراحل قبلی را پیش از دستیابی به تغییر رفتار دائمی فراهم میکند (Liu et al., 2018). TTM اولیه فقط عوامل ذاتی را درنظر میگیرد. به همین دلیل است که گیفورد و نیلسون گسترش پیچیدهتری را پیشنهاد کردند (Gifford & Nielson, 2014). کلموس و آگیمن مدل رفتار زیستمحیطی را طراحی کردهاند که در آن عوامل بیرونی (زیرساخت، موقعیت سیاسی و اقتصادی و غیره) و عوامل درونی (ویژگیهای شخصیتی، نظام ارزشی و غیره) را بر PEB تأثیرگذار میدانند (Kollmuss & Agyeman, 2002).PEB بهطور مستقیم، تحتتأثیر عوامل داخلی و بهطور غیرمستقیم، تحتتأثیر عوامل خارجی است. این مدل پیچیده به موانع احتمالی مختلف اجازه میدهد تا بهطور مستقیم بر PEB فرد تأثیر بگذارد. نکتۀ جالب توجه این است که آگاهی محیطی که به عوامل درونی تعلق دارد، شامل دانش، درگیری عاطفی و ارزشها / نگرشهاست که میتواند بهعنوان موانعی عمل کند و منجر به بازخورد منفی شود (Kollmuss & Agyeman, 2002). این مدل بهعنوان یک مبنای نظری در چندین مطالعه استفاده شده است (برای مثال، Tezel et al., 2018; Stoll-Kleiman & Schmidt , 2019).
4-2-3-2. ترکیب عقلانیت و حساسیت
براساس نظریههای اقتصادی افراد بهدنبال به حداکثر رساندن مطلوبیت خود و کاهش زیان خود هستند و به شیوهای بسیارمنطقی عمل میکنند. در این زمینه، رفتار زیستمحیطی بیشتر بهدلیل نگرانی ناشی از آثار مخرب آسیبهای زیستمحیطی شکل میگیرد. این یک دیدگاه منطقی برای تحلیل رفتار زیستمحیطی فردی است (Bissing-Olson et al., 2016). از طرف دیگر، عوامل روانشناختی مانند احساس گناه، افراد را به انجامدادن فعّالانۀ رفتار زیستمحیطی تشویق میکند. این یک دیدگاه احساسی برای تحلیل رفتار زیستمحیطی فردی است (Rees et al., 2015). پژوهشهای مربوط به این دیدگاه از نظریههای روانشناختی بهعنوان مبنای نظری استفاده میکنند. این نظریهها تا حدودی تأثیر هزینههای اقتصادی بر تصمیمگیری را دستکم میگیرد. از آنجایی که هر دو دیدگاه عقلانی و احساسی بر تبیین رفتار زیستمحیطی تأکید دارند و میتوانند مکمل یکدیگر باشند، ادغام بین آنها جهتی است که محققان میتوانند در آینده مطالعه کنند. عقلانیت و احساسات را میتوان بهگونهای دیگر نیز توضیح داد، یعنی عقلانیت با عوامل شناختی و احساسات با عوامل عاطفی مطابقت دارد. در اغلب نظریههای موجود عوامل شناختی و احساسی بهطور جداگانه بررسی شده است؛ برای مثال، در نظریۀ رفتار برنامهریزیشده بر عوامل شناختی مانند نگرشها، هنجارهای ذهنی و کنترل رفتار درکشده تمرکز میشود؛ درحالی که نقش عوامل احساسی در این نظریه نادیده گرفته میشود. این امر منجر به تبیین نظری رفتار عملی میشود که جامع و سیستماتیک نیست.
محققان در پژوهش حاضر با ترکیب نظریۀ ارزشباور-هنجار و نظریۀ نگرش-رفتار-زمینه الگویی را برای تبیین رفتار زیستمحیطی و عوامل مؤثر بر آن (استخراجشده از مرحلۀ اول پژوهش) تحتتأثیر اثربخشی کمپینهای زیستمحیطی ارائه کردهاند. بر طبق نظریۀ ارزش-باور-هنجار، ارزشهای زیستمحیطی و آگاهی از پیامدهای نامطلوب به تولید رفتار زیستمحیطی کمک میکنند. همچنین، ارزشها قابلیت جایگزینی با دانش زیستمحیطی را در راستای هدایت این رفتار دارند. از طرف دیگر، بر طبق نظریۀ نگرش-رفتار-زمینه، رفتار زیستمحیطی تحتتأثیر عوامل درونی شامل نگرش زیستمحیطی و عوامل خارجی شامل عوامل زمینهای یا موقعیتی است. این نظریه درک عوامل موقعیتی را غنی و یک پایۀ نظری را برای تجزیهوتحلیل نقش عوامل موقعیتی بر رفتار زیستمحیطی ایجاد میکند؛ بنابراین براساس این نظریه رفتار زیستمحیطی و عوامل مؤثر بر آن میتوانند تحتتأثیر اثربخشی کمپینهای زیستمحیطی (بهعنوان یک عوامل موقعیتی) قرار گیرند. درادامه، نتایج پژوهشهای انجامشده در این زمینه مرور و سپس الگوی استخراجی از مرور پیشینۀ ارائه میشود.
3-4. ارائۀ الگوی تأثیرپذیری رفتار زیستمحیطی و عوامل تبیینکنندۀ آن از کمپینهای زیستمحیطی
همانطور که پیشتر توضیح داده شد، از نظریۀ ارزش-باور-هنجار، مفاهیم ارزشهای زیستمحیطی، آگهی و دانش زیستمحیطی و از نظریۀ نگرش-رفتار-زمینه، نگرش زیستمحیطی و اثربخشی کمپینهای زیستمحیطی استخراج شد.
تأثیر ارزش زیستمحیطی بر رفتار زیستمحیطی
ارزشها «اصول راهنمایی» هستند که «افراد برای قضاوت در موقعیتها از آن استفاده میکنند. احساس یک فرد از درست و غلط یا آنچه باید باشد» (Darnton & Evans, 2013). ارزشها ازنظر جهتگیری نسبت به خود و دیگران منجر به دستهبندی افراد به دو نوع میشوند. افراد با جهتگیریهای تعاونی (محافظ اجتماعی) بر دستاوردهای مشترک بین خود و دیگران تأکید میکنند؛ درحالی که افرادی که جهتگیریهای رقابتی و فردگرایانه (طرفدار خود) دارند، بر دستاوردهای فردی تأکید میکنند. دستۀ اول، سطحهای بالاتری از رفتار زیستمحیطی را دارند (Howell, 2013; Antonetti & Maclan, 2014).
تأثیر آگاهی زیستمحیطی بر رفتار زیستمحیطی
آگاهی زیستمحیطی عبارت است از «شناخت تأثیر رفتار انسان بر محیط». آگاهی زیستمحیطی وقتی توأم با آموزش مسائل زیستمحیطی باشد بر رفتارهای زیستمحیطی مثل تمایل افراد برای شرکت در برنامۀ برق سبز، حمایت مالی از پروژههای اکوتوریسمی و خرید سبز تأثیر دارد (Zhang et al., 2018; Zhang et al., 2015; Anbukarasi & Dheivanai, 2017; Xu et al., 2020)
تأثیر دانش زیستمحیطی بر رفتار زیستمحیطی
دانش زیستمحیطی را میتوان بهعنوان مقدار اطلاعاتی که افراد دربارۀ مسائل زیستمحیطی دارند و توانایی آنها در درک و ارزیابی تأثیر این مسائل بر محیط زیست توصیف کرد. بهطور خلاصه، دانش زیستمحیطی شامل دانش درزمینۀ تشخیص مشکل و اثرهای مشکل مذکور است (Esa, 2010). افرادی که دانش زیستمحیطی دربارۀ انتشار گازهای گلخانهای و رفتارهای صرفهجویی در انرژی دارند، به احتمال زیاد در رفتارهای صرفهجویی در انرژی شرکت میکنند (Binti Aman, 2011; Bala et al., 2023; Liobikienė & Poškus, 2019).
تأثیر نگرش زیستمحیطی بر رفتار زیستمحیطی
«نگرش یک فرد نسبت به یک مسئله، تمایل او برای پاسخدادن به آن مسئله بهطور مداوم مطلوب یا نامطلوب است» (Ajen et al., 1973, p. 41). نگرشها بر رفتار زیستمحیطی تأثیر میگذارد (Chen et al., 2012; Elahi et al., 2022; Ogiemwonyi et al., 2023;).
تأثیرپذیری رفتار زیستمحیطی و عوامل تبیینکنندۀ آن از کمپینهای زیستمحیطی
بهطور کلی، کمپینهای زیستمحیطی با داشتن دو ویژگی اطلاعرسانی و متقاعدکنندهبودن بر نگرش مصرفکنندگان نسبت به رفتار سبز و رفتار حامی محیط زیست تأثیر میگذارد (Eckersley, 2004). همچنین، مصرفکنندگان کمپینهای زیستمحیطی را ازنظر سطح سودمندی محصول یا نام تجاری تبلیغشده درزمینۀ حفاظت از محیط زیست ارزیابی میکنند؛ بنابراین سودمندی ادراکشده میتواند تعدیلگر تأثیر نگرش مصرفکنندگان بر مصرف سبز یا رفتار زیستمحیطی باشد (Chua et al., 2021;. Knupfer et al., 2023; Harring & Jagers, 2013). ناپفر و همکاارن در مطالعهای با استفاده از مدل کمپین Ostergaard به بررسی تأثیر کمپین زیستمحیطی KangPisMan بر نگرش مدیریت زبالۀ پیروانش پرداختهاند و در بررسیشان بر دو جنبۀ اصلی پیام کمپین، یعنی محتوا و ساختار تمرکز کردند (Knupfer et al., 2023). نتایج این پژوهش نشان داد که پیامهای کمپین جذاب با محتوا و ساختار خوب ارائهشدۀ KangPisMan پاسخهای مثبت دنبالکنندگان را در راستای شکلگیری نگرش مدیریت زباله ایجاد کرده است. کمپینهای زیستمحیطی، ارتباط مثبت بین دانش زیستمحیطی و فعالیت زیستمحیطی را تقویت میکند (Knupfer et al., 2023). همچنین، کمپینهای زیستمحیطی که اغلب دولتها، فعّالان و سازمانهای غیردولتی از آن استفاده میکنند، بر ایجاد ادراک عمومی دربارۀ وضعیت محیط زیست طبیعی، افزایش ارزش مسائل زیستمحیطی (Harring & Jagers, 2013)، ارائۀ اطلاعات، افزایش آگاهی زیستمحیطی (Kountouris, 2022) و تشویق رفتارهای زیستمحیطی اثربخش است.
نمودار 2: الگوی تأثیرپذری رفتار زیستمحیطی و عوامل تبیینکنندۀ آن از کمپینهای زیستمحیطی (منبع: یافتههای پژوهشگر)
Chart 2:The pattern of environmental behavior and its explanatory factors
affectivity of environmental eampaigns
دنلاپ و همکاران با طرح پارادایم جدید بوممحور (New Ecological Paradigm) رویکرد جدیدی را مبنای تأثیر محیط زیست بر رفتار اجتماعی و تأثیر فرآیندهای روانشناختی و اجتماعی بر محیط زیست قرار دادند و نتیجهگیری کردند که انسانها همچون دیگر گونهها با طبیعت کنش متقابل داشتهاند و به زیستبومهای جهانی وابسته هستند. بدین ترتیب، یک رویکرد جدید به وجود آمد که متغیرهای زیستمحیطی را در پژوهشهای اجتماعی وارد کرد (Dunlap et al., 2000). در پژوهش حاضر بهطور جامع رفتار زیستمحیطی براساس پارادایم جدید بوممحور بررسی و پیشرفت نظری آن در سه بخش توسعۀ نظری (نظریههای روانشناسی و جامعهشناسی)، اکتشاف نظری (نظریۀ ارزش-باور-هنجار و نظریههای مرتبط با زمینهها) و یکپارچهسازی نظری (ترکیب علل بیرونی و درونی و ترکیب عقلانیت و احساسات) تشریح شد و درنهایت، براساس آخرین مسیر پیشرفت نظری با ترکیب نظریۀ ارزش-باور-هنجار و نظریۀ نگرش-رفتار-زمینه، الگویی برای نشاندادن تأثیرپذری رفتار زیستمحیطی از کمپینهای زیستمحیطی ترسیم شد که منجر به تسریع تسلط محققان بعدی بر دانش مربوط و توسعۀ پژوهشها در حیطۀ رفتار زیستمحیطی میشود. باتوجه به نتایج مطالعۀ حاضر ارزشهای زیستمحیطی بر رفتار زیستمحیطی تأثیرگذار است که با نتایج مطالعات هاول و آنتونتی و مکلان (Howell, 2013; Antonetti & Maclan, 2014) مبنی بر اینکه هر چقدر افراد به ارزشهای زیستمحیطی بیشتری معتقد و پایبند باشند، رفتار زیستمحیطی بیشتری از خود نشان میدهند، همسوست. همچنین، آگهی زیستمحیطی با نتایج مطالعات رضادوست و همکاران (1402)، ژانگ و همکاران، آنبوکاراسی و دیوانی و ژو و همکاران (Zhang et al., 2018; Zhang et al., 2015; Anbukarasi & Dheivanai, 2017; Xu et al., 2020) که بر رفتار زیستمحیطی تأثیرگذار است، همسوست؛ یعنی با افزایش آگهی زیستمحیطی، افراد رفتار مسئولانۀ زیستمحیطی بیشتری از خود نشان میدهند. افزایش دانش زیستمحیطی نیز منجر به افزایش رفتار زیستمحیطی افراد میشود که این نتیجه با نتایج مطالعات عباسی و همکاران (1397)؛ بینتی امان، بالا و همکاران و لیوبیکین و پوشکاس (binti Aman, 2011; Bala et al., 2023 Liobikienė & Poškus, 2019) مطابقت دارد. همچنین، نگرش زیستمحیطی با نتایج مطالعات عباسی و همکاران (1397)؛ رضادوست و همکاران (1402)؛ چن و همکاران، الهی و همکاران و اگیمونی و همکاران (Chen et al., 2012; Elahi et al., 2022 Ogiemwonyi et al., 2023) که بر رفتار زیستمحیطی تأثیرگذار است، همسوست. اصلاح رفتارهای نامناسب زیستمحیطی در گرو تغییر نگرشهای زیستمحیطی است. اثربخشی کمپینهای زیستمحیطی بهعنوان متغیر تعدیلگر شکاف مابین نگرش زیستمحیطی و رفتار زیستمحیطی را میتواند کاهش دهد که این نتیجه نیز با نتایج مطالعات چوآ و همکاران و هرینگ و جاگرس (Harring & Jagers, 2013; Chua et al., 2021,) همسوست. باتوجه به نتایج بهدستآمده برای افزایش رفتارهای زیستمحیطی، پیشنهادهای زیر را میتوان ارائه داد:
در پژوهش حاضر الگوی تأثیر کمپینهای زیستمحیطی بر رفتار زیستمحیطی و عوامل تبیینکنندۀ آن با ترکیب نظریۀ ارزش-باور-هنجار و نظریۀ نگرش-رفتار-زمینه ارائه شد. به محققان آتی پیشنهاد میشود که ارتباطات درونی مفاهیم شناسایی و ارائهشده در مدل را با دریافت نظر خبرگان و نیز با بهکارگیری روشهای معادلههای ساختاری-تفسیری و یا دیمتل اولویتبندی و اعتبار و پایایی مدل را با بهکارگیری روشهای معادلههای ساختاری همچون پی ال اس و آموس ارزیابی کنند. همچنین، به محققان آتی پیشنهاد میشود که عوامل درونی و بیرونی مؤثر بر ارتباط بین کمپینهای زیستمحیطی و رفتار زیستمحیطی را براساس مدل ترکیبی فرانظری بررسی کنند. محدودیتهایی نیز در این پژوهش وجود دارد. 1- در این مطالعه بر رفتار زیستمحیطی افراد تمرکز شده و رفتار افراد درسطحهای دیگر مانند شرکتها درنظر نگرفته نشده است. این دو سطح در نوع رفتار زیستمحیطی (خرید سبز، رفتار شهروندی پایدار، رفتار فعّال محیط زیستی و رفتار حامی محیط زیست)، عوامل تأثیرگذار و پیامدها تفاوت دارند؛ اما این تفاوتها در این مطالعه منعکس نشد؛ 2- در این مطالعه دادههای 14 سال پیشینۀ رفتار زیستمحیطی برای تجزیهوتحلیل جمعآوری شد؛ اما محتوای مجلههای حرفهای رفتار زیستمحیطی با مجلههای دیگر مقایسه نشد. همچنین، محققان در این مطالعه نتوانستند شباهتها و تفاوتهای بین موضوعاتی را که روی آنها تمرکز شده بود، روشن کنند که باید با پژوهشهای بعدی تکمیل شود. همچنین، این احتمال وجود دارد که اطلاعات بیشتری دربارۀ تأثیرپذیری رفتارهای زیستمحیطی از کمپینهای زیستمحیطی در پیشینۀ خاکستری وجود داشته باشد؛ اما در این پژوهش بررسی نشده است؛ زیرا هیچ مدرکی مبنی بر ارزیابی اثربخشی تعدادی از کمپینهای زیستمحیطی اجراشده درسطح جهان در پیشینۀ پژوهش یافت نشد.
)