Document Type : Original Article
Authors
1 Assistant Professor, Department of Technology Management and Entrepreneurship, Faculty of Management & Accounting, Allame Tabataba’i University, Tehran, Iran.
2 Master student, Industrial Management, Quality and Productivity, Faculty of Management & Accounting, Allame Tabataba’i University, Tehran, Iran
Abstract
Keywords
نقش دین در رفتار مصرف‌کننده، بخش مهمی از پژوهش‌های بازاریابی است؛ زیرا ادیان مختلف تاحدودی، در آموزه‌های خود ممنوعیت‌هایی دارند که مربوط به مصرف است (ماتراس و همکاران[1]، ۲۰۱۱). تمرکز اولیۀ این پژوهش بر تصمیمات مربوط به خرید محصولات یا خدماتی است که ممنوع در نظر گرفته می‌شوند (ویلکس و همکاران[2]، ۱۹۸۶؛ پیس[3]، ۲۰۱۲). در دین اسلام، مصرف مشروبات الکلی و برخی از غذاها حرام است (ابو راس و همکاران[4]، ۲۰۱۰؛ آلسرهان[5]، ۲۰۱۱؛ احمد و همکاران[6]، ۲۰۱۵)، یا در مسیحیت، قمار نکوهش شده است (کیسی و همکاران[7]، ۲۰۱۱). در ایران براساس مادۀ 702 قانون مجازات اسلامی، خرید و فروش مشروبات الکلی به‌عنوان جرم تعریف شده است.
سطح دین‌داری فرد می‌تواند بر ترجیحات و سلایق او هنگام خرید محصولات و خدمات تأثیر بگذارد (چوی[8]، ۲۰۱0؛ مینتون و همکاران[9]، ۲۰۱۹). علاوه‌براین، درک ریسک نیز نقش مهمی در فرایند تصمیم‌گیری خرید مصرف‌کننده دارد (میچل و هریس[10]، ۲۰۰۵). باتوجهبه اینکه هنوز مشخص نیست که چگونه ریسک درک‌شده ارتباط بین میزان دین‌داری مصرف‌کننده و اهداف او برای خرید محصولات یا خدمات فروشندگان را توضیح می‌دهد، هدف اول این پژوهش بررسی رابطۀ دین‌داری مصرف‌کننده، ریسک درک‌شده و اهداف خرید است؛ درحالیکه ممکن است مردم بهطورکلی از هنجارهای مذهبی پیروی کنند؛ اما مشخص نیست چرا آنها در شرایط مصرف محصولاتی خاص از این هنجارها منحرف می‌شوند (ویتل[11]، ۲۰۰۹). اصول اخلاقی بر نگرش و رفتار افراد تأثیرگذار است (مطیعی و بیرامی، 1398). قدرت اخلاقی می‌تواند مشخص کند چرا افراد از هنجارهای مذهبی تثبیت‌شده در محیط‌های مصرف فاصله می‌گیرند. قدرت اخلاقی به‌بهترین‌وجه به‌عنوان شخصیتی قدرتمند، اخلاق شخصی، حس افتخار و اصول توصیف می‌شود. قدرت اخلاقی شامل سه عنصر مالکیت اخلاقی، کارایی اخلاقی و شجاعت اخلاقی است. مالکیت اخلاقی مسئولیت‌پذیری است که یک فرد دربارۀ اقدامات خود احساس می‌کند؛ ازاین‌رو، هنگام خرید یک محصول یا سرویس که با یک هنجار مذهبی در تضاد است، کسانی که دارای مالکیت اخلاقی بالا هستند، پاسخ‌گویی برای خریدهایشان و عواقب بعدی را خواهند پذیرفت؛ درحالیکه افراد با مالکیت اخلاقی پایین ممکن است به‌دنبال کاهش مسئولیت باشند. عموماً این اشخاص عنوان می‌کنند هر کس دیگری هم در این شرایط این کار را انجام می‌دهد (هانا و آوولیو[12]، ۲۰۱1). مصرف‌کنندگانی با کارایی اخلاقی بالا، اعتمادبهنفس و توانایی رد پیشنهاد محصول یا سرویس را دارند. درنهایت، شجاعت اخلاقی به‌عنوان یک تعهد به اصول اخلاقی، آگاه‌بودن از خطرات موجود در حمایت از آن اصول و عزم و تقویت برای تحمل آن ریسک تعریف می‌شود (کیدر[13]، ۲۰۰۳)؛ حتی اگر یک مصرف‌کننده، خود را مذهبی تعریف کند، اگر فاقد قدرت اخلاقی برای حمایت از آن باورها در شرایط مصرف خاص باشد، ممکن است از باورهای اخلاقی منحرف شود (هانا و آوولیو، ۲۰۱1)؛ بنابراین، هدف دوم این کار بررسی رابطۀ بین سطح دین‌داری مصرف‌کننده، توان اخلاقی و قصد خرید او است. درنهایت، با درنظرگرفتن سناریو‌های مطرحشده تأثیر خرید کالای قاچاق به دو‌صورت ممنوع و مجاز مشروط بر مؤلفه‌های پژوهش بررسی می‌شود. هدف سوم این مطالعه مقایسۀ زوجی ابعاد پژوهش در دو حالت خرید کالای قاچاق به دو صورت ممنوع و مجاز مشروط است. این کار به چندین روش به مبانی رفتار مصرف‌کننده کمک می‌کند. با توسعۀ مفهوم نظری قدرت اخلاقی، این پژوهش اثرات دین‌داری مصرف‌کننده بر رفتار مصرف را با درنظرگرفتن نقش واسطه‌ای اصول اخلاقی بررسی می‌کند. از نوآوری‌های این پژوهش توجه به رابطۀ بین دین‌داری مصرف‌کننده و ریسک اجتماعی و روان‌شناختی درک‌شده است. مسئلۀ کالاهای قاچاق که حجم 21.97میلیارد دلار از کالاهای بازار ایران را به خود اختصاص داده است (مزینی، 1397) در این پژوهش از منظری جدید بررسی می‌شود.
2-1پیشینۀ پژوهش
پیوندها بین دین و بازاریابی تا اواسط قرن بیستم در منابع بازاریابی ظاهر نمی‌شد (کولتون[14]، ۱۹۴۹). هیرشمن[15] (۱۹۸۲) ابتدا ارتباط میان دین و رفتار مصرف‌کننده را بررسی کرد و اظهار کرد: اعتقادات شرعی خریدار ممکن است بر تصمیمات خرید او تأثیر بگذارد. پژوهش‌های گذشته نشان می‌دهد دین عامل مهمی است که بر احتمال درک عواقب منفی مصرف‌کنندگان ازطریق ارزیابی خود و داوری‌های اخلاقی تأثیرگذار است. میزان اعتقادات دینی یک خریدار ممکن است به اختلاف در فرایندهای تصمیم‌گیری و رفتار خرید منجر شود (پارامشواران و سریواستوا[16]، 2010؛ چوی، 2010؛ محمد و میریزکی[17]، 2013؛ مینتون و همکاران، 2019). ازنظر تاریخی، پژوهش‌هایی که دین‌داری را با رفتار مصرف‌کننده پیوند می‌دهد، به دو جریان تقسیم شده‌اند. اولین مورد به وابستگی‌های مذهبی و ادراک، ارزیابی و فرایندهای تصمیم‌گیری یک خریدار می‌پردازد (مک دانیل و برنت[18]، 1990؛ اسسو و دیب[19]، ۲۰۰۴؛ چوی ۲۰۱۰؛ محمد و میریزکی ۲۰۱۳؛ مینتون، ۲۰۱۵). مطالعات در این جریان نشان می‌دهد مذهب خریدار بر نگرش‌ها و رفتارهای او با فروشندگان، برندها و محصولات تأثیر می‌گذارد. چوی (۲۰۱۰) در بررسی بودایی‌های کرۀ جنوبی، کاتولیک‌ها و پروتستان‌ها دریافت که وابستگی مذهبی به‌میزان زیادی با تصمیمات خرید محصول و رفتارهای تغییر فروشگاه در ارتباط است. جریان پژوهش دوم بر دین‌داری به‌عنوان یک متغیر، تأکید می‌کند که بر اخلاق خریداران، باورهای اخلاقی، قضاوت اخلاقی و نیات اخلاقی تأثیر می‌گذارد (کلارک و داوسون[20]، ۱۹۹۶؛ ویتل و پائولیلو[21]، ۲۰۰۳؛ ویتل، ۲۰۰۹)؛ درحالیکه بعضی از پژوهشگران تأیید می‌کنند مذهب تنها منبع اخلاقیات نیست، آنها بر این باورند که مذهب منبع اصلی اخلاق برای بسیاری از افراد است و ارزش بررسی بیشتر را دارد (ویتل، ۲۰۰۹). باتوجهبه مطالب بالا دو رویکرد وجود دارد که اولی بر تصمیم‌گیری مصرف‌کننده متمرکز است، درحالیکه دومی یک لنز اخلاقی مرتبط با نظریۀ رفتار مصرف اتخاذ می‌کند. ویتل (۲۰۰۹) تأیید کرد مصرف‌کنندگان با سطح دین‌داری بیشتر، تمایل دارند که هنجارهای اخلاقی قوی‌تری نسبت به کسانی که سطح دین‌داری پایین‌تری دارند، داشته باشند؛ بنابراین، ممکن است درک مصرف ریسک در هنگام تصمیم‌گیری دربارۀ مصرف، متفاوت باشد. این اولین مقاله در مطالعات داخلی محسوب می‌شود که این دو رویکرد را ازطریق لنزهای نظریۀ عمومی اخلاق بازاریابی گردآوری می‌کند. مطالعات موزر[22] (2015) و وبو و هانسن[23] (2016) نشان می‌دهد کنترل رفتار درک‌شده و ارزش‌های اخلاقی دینی ارتباط مثبتی با قصد خرید افراد دارد. زمانی‌که یک مصرف‌کننده درک کند توانایی کمتری برای خرید محصولی دارد، تمایل کمتری نیز به قصد خرید آن محصول پیدا می‌کند. همچنین، مطالعات شین و هانسر[24] (2016) نشان می‌دهد کنترل رفتار درک‌شده، قصد خرید مواد غذایی محلی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد؛ بنابراین، زمانی که افراد، درجۀ بالاتری از قابلیت کنترل و خودتأثیری دارند، براساس نتیجۀ پژوهش‌های قبلی، هنجارهای ذهنی و اخلاقی در مقایسه با نگرش‌ها، در پیش‌بینی مقاصد رفتاری مصرف‌کننده مؤثر است. مطالعات نشان می‌دهد تأثیر هنجارهای ذهنی و اخلاقی بر قصد خرید مصرف‌کننده، نقش مهم‌تری دارند (ماهر و مدی[25]، 2010). همچنین، تعدادی از مطالعات نشان داده‌اند هنجار ذهنی تأثیری بر قصد خرید ندارد (بیانچی و مورتیمر[26]، 2015؛ پائول و پاتل[27]، 2016). یزدان‌پناه (2015) معتقد است دین‌داری و قدرت اخلاقی افراد در خرید محصولات غذایی سبز نقش دارد. کومار و اسمیس[28] (2018) به این نتیجه رسیده‌اند که ریسک درک‌شده و هنجارهای اخلاقی در قصد خرید مصرف‌کنندگان مؤثر است. ریسک ادراک‌شدۀ مصرف‌کننده در بازاریابی کالا/خدمت اهمیت خاصی دارد. در بسیاری از پژوهش‌های انجام‌شده در ابتدا بین ریسک و عدم‌اطمینان تفاوت قائل شده‌اند. ولی بلاچ[29] و همکاران (1993) دریافتند که بین ریسک کارایی و تمایل به خرید کالاهای تقلبی رابطه وجود دارد. آنها از 200 مصرف‌کنندۀ بزرگسال مرد و زن نظرسنجی کردند. 100 نفر از یک مرکز خرید منطقه‌ای و 100 نفر دیگر از بین افراد موجود در بازار فروش کالاهای دست‌دوم در یک شهر جنوب شرقی ایالات متحده انتخاب شده بودند. قطعات اتومبیل و الکترونیکی باتوجهبه اینکه ریسک کارایی آنها بالا بود، مصرف‌کنندگان تمایلی به خرید این نوع کالاها نداشتند؛ بنابراین، وقتی یک شخص ریسک اجتماعی بالایی برای خرید کالاهای تقلبی دارد، احتمالاً دست به خرید کالاهای تقلبی نمی‌زند. بررسی فتوای مراجع تقلید، گویای آن است که ازنظر مراجع عظام خرید کالای قاچاق حرام است. ازجمله استفتا از آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب دربارۀ احکام خرید و فروش جنس قاچاق گویای آن است که پدیدۀ قاچاق و قاچاق‌فروشی، ضربه به اقتصاد و هویت‌ملی کشور است و ازلحاظ شرعی، حرام است[30]. نتایج پژوهش سلطانی و نوروزی (1396) نشان می‌دهد نگرش، هنجارهای ذهنی و کنترل رفتاری بر قصد خرید کالاهای قاچاق (مورد مطالعه: لوازم آرایشی و بهداشتی) تأثیر معناداری دارد؛ ولی ویژگی‌های جمعیت‌شناختی بر قصد خرید کالاهای قاچاق تأثیر معناداری ندارد. نتایج پژوهش عباسی (1397) نشان می‌دهد نگرش و کنترل رفتاری ادراک‌شده تأثیر مثبتی بر قصد خرید محصولات سبز دارند. یافته‌های ایزدی (1397) نشان می‌دهد متغیر آگاهی اخلاقی، بر قضاوت اخلاقی (59/0)، احساسات اخلاقی (58/0) و شدت اخلاقی (90درصد( اثر معناداری دارد. همچنین، متغیر احساسات اخلاقی با قضاوت اخلاقی و شدت اخلاقی و قضاوت اخلاقی با قصد خرید نیز رابطة معناداری دارند و مدل ارائه‌‌شده برازش مناسبی دارد. با طراحی پویش و برنامه‌هایی برای افزایش آگاهی اخلاقی مصرف‌کنندگان، می‌توان ازطریق بیان پیامدها و آسیب‌های خرید و مصرف برندهای پوشاک ورزشی تقلبی، سطح احساسات اخلاقی و شدت اخلاقی مصرف‌کنندگان را بالا برد تا آنها قضاوت اخلاقی بهتری داشته باشند و درنهایت، قصد خرید و مصرف برندهای تقلبی پوشاک ورزشی کاهش یابد.
2-2 مفهوم دین
هر آیینی مجموعه‌ای از اعتقادات مشترک و نمادهای مقدسی است که ایدئولوژی‌های فرهنگی مشترک گسترده‌تری را تشکیل می‌دهند. اعتقادات مشترک شامل مفاهیم شناختی مانند مفاهیم متعالی خداوند، عوامل ماورا‌ءالطبیعی و اصول الهی است که به افراد کمک می‌کند تا ازطریق یک فرایند معناسازی به‌دنبال حقایق در جهان خود باشند (ماتراس و همکاران، 2016). دین در قرآن به دو معنای این جهان و جهان پس از مرگ به کار رفته است. مفهوم این جهان شامل رفتار و اعمال مبتنیبر پیام پیامبران و حدود الهی که دین قیّم و دین حق خوانده می‌شود و جهان پس از مرگ دربرگیرندۀ انتقال مؤمنان به بهشت جاودان و انتقال گناهکاران و کفار به دوزخ و عذاب ابدی است (خسروپناه، ۱۳۹۲). دانشمندان دینی تلاش کرده‌اند تعریفی از دین ارائه دهند که دربارۀ همۀ ادیان صدق کند؛ درحالیکه بسیاری از دانشمندان معتقدند که این کار ممکن نیست؛ زیرا آنها معتقدند دین یک ساختار چندبُعدی است (ویتل، 2009). بر این اساس، اشمیت[31] و همکاران (1999) دین را نظام‌های بامعنا که در یک الگوی زندگی، یک جامعۀ ایمانی و یک جهان‌بینی مجسم شده است، تعریف کرده‌اند. این تعریف از این مفهوم پشتیبانی می‌کند که ادیان مجموعه‌ای منحصربه‌فرد از عقاید (نظام معنا و دیدگاه مقدس)، آیین‌ها (الگوی زندگی)، ارزش‌ها (جهان‌بینی ... از آنچه درنهایت مهم است) را در اختیار اعضا و جامعه (جامعۀ ایمان) قرار می‌دهند. از دیدگاه پترسونو همکاران[32] (1991) دین مجموعه‌ای از اعتقادات، احساسات و اعمال فردی یا جمعی است که حول مفهوم حقیقت غایی یا امر مقدس سامان یافته است. آلستون[33] (1921) نیز مشخصات اساسی و اختصاصی دین را اعتقاد به موجودات فوق‌طبیعی، تفکیک میان اشیای مقدس و غیرمقدس، اعمال و مناسکی که بر امور مقدس تکیه دارد، مصوب‌بودن آن از ناحیة خدایان، احساساتی که مشخصة دینی دارند (نظیر خشیت، احساس راز و رمز، احساس گناه و پرستش) که در محضر امور مقـدس و درضـمن مراسم خاص سردرمی‌آورند، دعا و دیگر صور ارتباط با خدایان، جهان‌بینی و تـصویر عام از جهان به‌عنوان یک کل و موقعیت فرد در آن، نظامی کم‌وبـیش کامل دربارۀ چگونگی حیات فرد که بر جهان‌بینی مبتنی است، یک گروه اجتماعی کـه امور فوق، آنها را به هم پیوسته است، می‌داند. استارک و گـلاک[34] (1968) این ویژگی‌ها را حول پنج بُعدِ باورهای دینی، اعمال دینی، پرستش و دعا، بُعد تجربی دینی، دانش دینی و پیامدهای دینی جمع کردند و مفهوم عملیاتی مجزایی از دین ساختند. این ابعاد پنج‌گانه طبق نوشتۀ این دو پژوهشگر در کتاب تقوای آمریکایی؛ ماهیت تعهد دینی تدوین شده است (نقی فقیهی و همکاران، 1385).
باتوجهبه اینکه کدام از ابعاد وجودی افراد و به چه نحوی با دین درگیر است، انواع دین‌داری را به وجود می‌آورد. نوع فهم فرد از عقاید و احکام و پایبندی فرد به عبادت و اخلاقیات و عواطف او دربارۀ دین می‌تواند بین هر فرد متفاوت باشد و در هر فردی به‌شکل متفاوت ظهور پیدا کند. همین مفاهیم، عواطف و پایبندی متفاوت دین‌دار به ابعاد مختلف در دین بخشی از دین‌داری افراد را مشخص می‌کند (سام‌دلیری، ۱۳۹۴). باوجودِاین، دین‌داری می‌تواند مبتنیبر عضویت فرقه یا وابستگی‌های مذهبی باشد (فراه و نیومن[35]، 2010؛ روزنبوم و همکاران[36]، 2013). پژوهشگران دیگر در پی تبیین انگیزۀ اصلی دین‌داری ازلحاظ تمایز بین ابعاد دین‌داری درونی و بیرونی بودند (شفر و گورسوچ[37]، 1991). به‌بیان ساده، دین‌داری درونی مذهب را چهارچوبی معنادار تعریف می‌کند که در آن تمام زندگی درک می‌شود (کلارک و داوسون، 1996). درمقابل، دین‌داری بیرونی، مذهب را کنوانسیونی اجتماعی و روش ابزاری خدمت به خود تعریف می‌کند که برای تناسب با خود شکل می‌گیرد (دوناهو[38]، 1985؛ کلارک و داوسون، 1996). دین‌داری بیرونی را می‌توان در دو بُعد فردی و اجتماعی توضیح داد. دین‌داری بیرونیاجتماعی و فردی دارای نتایج و اهداف رفتاری متفاوتی است. دین‌داری بیرونیاجتماعی در پی دست‌یابی به نتایج اجتماعی است؛ مانند دوست‌داشتن یا دست‌یابی به پذیرش در درون یک جامعه است. ازطرف دیگر، دین‌داری بیرونی فردی بر اهداف شخصی مانند شادی، امنیت یا روشنگری تمرکز می‌کند (چن و تنگ[39]، 2012). مصرف‌کنندۀ مسلمان با دین‌داری شخصی و بیرونی بالا ممکن است در طی ماه‌رمضان نه‌تنها برای پیروی از هنجارهای مذهبی، بلکه برای بهبود سلامت یا «احساس خوبی دربارۀ خود» روزه بگیرد (راکی و همکاران[40]، ۲۰۰۴). ازطرف دیگر، یک فرد مذهبی خارج از جامعه نیز به‌سرعت روزه می‌گیرد تا با جامعۀ خود هماهنگ شود و احساس ارتباط کند. مقیاس‌های دین‌داری درونی، اجتماعی و فردی بیرونی به‌طور گسترده در منابعْ پایایی، اعتبار و تعمیم‌پذیری یافته است (چن و تنگ، 2012؛ محمد و میریزکی، 2013). مفاهیم دین‌داری درونی و بیرونی با موفقیت در چندین زمینۀ مذهبی ازجمله اسلام، یهودیت و مسیحیت به کار گرفته شده‌اند (قربانی و همکاران، 2002؛ جی و ابراهیم[41]، 2007). برایناساس، این مفهوم‌سازی در این مطالعه اتخاذ می‌شود.
2-3 دین و مفهوم ریسک درک‌شده
ریسک و احتمال خطر در‌نظرگرفته‌شده عبارت است از عدم‌اطمینان در محیط خرید، جایی که مصرف‌کنندگان تصور می‌کنند نتایج خرید آنها عواقب جبران‌ناپذیری را به‌دنبال دارد. هنگامی که مصرف‌کننده خریدی را انجام می‌دهد، ریسک درک‌شده نتیجۀ اشتباه و درجۀ ناراحتی از این اشتباه است (جبارزاده و ملاحسینی، 1390؛ اردکانی و جهانبازی، 1394). ریسک یک ساختار چندبُعدی محسوب می‌شود و تأثیر ابعاد ریسک باتوجهبه زمینۀ مصرفی که با آن روبه‌رو هستید، متفاوت است (استون[42] و گرونهاگ[43]، 1993). ریسک درک‌شده اصطلاحی است که پژوهشگران و نویسندگان رفتار مصرف‌کننده برای توصیف درک مصرف‌کننده از عدم‌اطمینان و نتایج معکوسی به کار می‌برند که درنتیجۀ خرید و استفاده از کالا و خدمات حاصل می‌شود (رنجبریان و همکاران، 1398). دین وسیله‌ای برای ساختن ارزش‌های خود و زمینه‌ساز ایجاد سیستم هنجاری اجتماعی برای افراد فراهم می‌کند. این امر تنها بر درک خطر اجتماعی و روانی تأثیر می‌گذارد (سویمبرگ و همکاران[44]، 2011؛ ولف[45]، 2010). دین در اخلاق بازاریابی، فرایند تصمیم‌گیری اخلاقی مصرف‌کنندگان را در یک محیط اجتماعی تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و توسعۀ ویژگی‌ها و انتخاب‌های شخصی را هدایت می‌کند (هانت[46] و ویتل، 2006). محیط اجتماعی تعهد بین فرد و جامعه را تعیین می‌کند؛ ازاین‌رو، وقتی مصرف‌کننده کالایی یا خدمتی را خریداری کند که دیگران در جامعۀ خود به‌دلایل مذهبی آن را رد کنند، ممکن است ریسک اجتماعی درک‌شده بیشتر باشد. علاوه‌براین، با مواجهه با خجالت اجتماعی احتمالی و مجازات احتمالی جامعۀ خود، ممکن است ریسک روانی درک‌شده از مصرف‌کننده بیشتر باشد. برایناساس، مطالعۀ حاضر نقش واسطه‌گرانۀ خطر اجتماعی و روانی درک‌شده بین دین‌داری مصرف‌کننده و اهداف خرید را بررسی می‌کند.
2-4 مذهب و نقش قدرت اخلاقی
تا به امروز، پژوهش‌ها نتوانسته‌اند توضیح دهند که چرا مصرف‌کنندگان ممکن است از هنجارهای مذهبی مستحکم در یک محیط مصرف منحرف شوند یا مکانیسم روان‌شناختی را که ممکن است باعث ایجاد این انحراف شود، شناسایی کنند (باعظیم[47] و دیگران، 2016). به‌منظور کشف فاصلۀ بین باورکردن آنچه درست است (نیت‌ها) و انجام آنچه درست است (رفتارها)، مفید است که مفهوم نظری قدرت اخلاقی (یعنی مالکیت اخلاقی، کارایی اخلاقی و شجاعت اخلاقی) در نظر گرفته شود. این موضوع را نخستین‌بار هانا و آوولیو (۲۰۱۰) معرفی کردند. قدرت اخلاقی ابتدا در منابع کسب‌وکار سازمانی برای توضیح رفتار رهبری و یکپارچگی معرفی شد. در این پژوهش، مفهوم نظری قدرت اخلاقی برای توضیح تغییرات رفتار خرید در زمانی که درزمینۀ دین‌داری، ریسک اعمال می‌شود، به کار گرفته می‌شود.
2-5 کالای قاچاق
تقسیم‌بندی کالای قاچاق در ایران براساس مادۀ 1 قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز، گویای آن است که سه نوع کالا وجود دارد؛ ازجمله کالای ممنوع: کالایی که صدور یا ورود آن به‌موجب قانون ممنوع است؛ کالای مجاز مشروط: کالایی که صدور یا ورود آن علاوه‌بر انجام تشریفات گمرکی حسب قانون نیازمند کسب مجوز قبلی از یک یا چند مرجع ذی‌ربط قانونی است؛ کالای مجاز: کالایی است که صدور یا ورود آن با رعایت تشریفات گمرکی و بانکی، به کسب مجوز نیاز ندارد (ستاد مرکزی مبارزه با قاچاق کالا و ارز، 1394). مفهوم قاچاق در لغت برگرفته از کلمۀ ترکی «قاچتماق» به‌معنای فراری‌‌دادن است که با مفهوم لغوی آن، برده و ربوده هم‌سویی دارد (دهخدا، 1377). ازآن‌جهت که قاچاق از موضوعات نوپیداست، برای دست‌یابی به مفهوم آن باید ازمنظر برخی از قوانین مختلف و حقوق‌دانان به آن پرداخت. قاچاق کالا در اصطلاح قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز مصوب 92 بیان‌کنندۀ آن است که واژۀ قاچاق در بند «الف» مادۀ (1) قانون مذکور چنین تعریف شده است: «هر فعل با ترک فعلی است که موجب نقض تشریفات قانونی مربوط به ورود و خروج کالا و ارز می‌گردد و براساس این قانون و یا سایر قوانین قاچاق محسوب و برای آن مجازات تعیین شده باشد، در مبادی ورودی یا هر نقطه از کشور حتی محل عرضۀ آن در بازار داخلی کشف شود. قاچاق کالا در اصطلاح حقوقی وزارت دادگستری مبیّن این تعریف است که قاچاق عبارت است از وارد‌کردن یا صادر‌کردن کالا برخلاف قوانین و مقررات جاریه یا اقدامی‌که قانوناً در حکم قاچاق محسوب شده است» (محسنی و کلانتریان، 1354). قاچاق کالا ازنظر برخی از حقوق‌دانان و پژوهشگران چنین تعریف می‌شود: وارد‌کردن یا خارج‌کردن متقلبانۀ کالای موضوع حق یا حقوق دولت یا کالای ممنوعه یا انحصاری یا اظهار، واگذاری، حمل‌و‌نقل، نگهداری، عرضه و فروش، ساخت، تولید، تغییر مورد مصرف، دخل و تصرف، اقدام، صید، مخفی‌کردن، واسطگی، تردد، تأسیس، استرداد یا هرگونه تقلب گمرکی ناقضِ قانون خاصِ محدود‌کنندۀ آن، قاچاق و یا در حکم آن محسوب می‌شود (احمدی، 1385). به هرگونه فعالیت غیر‌قانونی در امر واردات یا صادرات کالا از کشور و خرید و فروش و حمل و نگهداری این کالاها به‌صورت غیر‌قانونی، قاچاق گفته می‌شود. معاملات به‌‌روش قاچاق، هر‌چند به‌طور معمول دارای آثار سودآوری مادی برای قاچاقچیان است؛ ولی آثار منفی آن در زوایای متعدد بر جامعه به‌مراتب بیش از آثار مثبت آن است؛ ازجمله پیامدهای فرهنگی که شامل ترویج فرهنگ مصرف‌گرایی و تجمل‌گرایی و ترویج روحیۀ قانون‌گریزی و نبود حسن احترام به قانون (فرهنگ دلیر، 1393). پیامدهای سیاسی ازجمله اختلافات مرزی و کاهش روابط سیاسی و بی‌اعتمادی کشورهای همسایه به همدیگر و جلوگیری از اتحاد سیاسی. پیامدهای روحی و جسمی که شامل ایجاد اضطراب و نگرانی در عملیات قاچاق و وجود احتمالات خطرات جسمی برای قاچاقچیان و نیز برای مبارزه‌کنندگان با این پدیده در عملیات قاچاق و مبارزه با آن می‌شود[48].
2-6 مالکیت اخلاقی
قبل از اینکه فرد به یک عمل متعهد شود، باید احساس مسئولیت ایجاد شود (کولبرگ و کندی[49]، 1984). درزمینۀ مصرف، مصرف‌کننده‌ای که بلیت بخت‌آزمایی را خریداری می‌کند، باید مسئولیت عملکرد خود را بپذیرد؛ به‌این‌ترتیب که تصمیم خریدی که می‌گیرد ممکن است با ارزش‌های مذهبی او دربارۀ قمار مغایرت داشته باشد و هر نتیجۀ منفی حاصل از آن به عهدۀ خود او باشد. مالکیت اخلاقی مسئولیت روانی است که فرد دربارۀ اقدامات خود احساس می‌کند (هانا و آوولیو، 2011).
2-7 کارایی اخلاقی
هانا و آوولیو (2011) اظهار داشتند که یک شخص می‌تواند اعتقادی راسخ داشته باشد، اما به‌دلیل نداشتنِ اعتمادبهنفس همچنان غیرفعال باشد. این نوع اعتمادبهنفس، کارایی اخلاقی نامیده می‌شود و منظور از آن، اعتقاد فرد به توانایی‌های خود برای ایجاد انگیزه، منابع شناختی، وسایل و دوره‌های عملی لازم برای دست‌یابی به عملکرد یا پایبندی در یک حوزۀ اخلاقی معیّن است.
2-8 شجاعت اخلاقی
درنهایت، شجاعت اخلاقیْ تعهد به اصول اخلاقی، آگاهی از خطر موجود در حمایت از این اصول و تمایل به تحمل آن ریسک است (کیدر، 2003). هانا و آوولیو (2011) می‌گویند اگرچه مالکیت اخلاقی و اثربخشی محرک‌های مهمی هستند، پایه و اساس کافی برای عمل‌کردن یک فرد نیستند. یک مصرف‌کنندۀ مذهبی که همکارانش او را مجبور به شرکت در یک بخت‌آزمایی کرده‌اند، ممکن است احساس کند که قدرت و اعتقاد به عدم‌مشارکت (مالکیت) را دارد و باور داشته باشد که آنها توانایی (کارایی) برای کاهش دعوت را دارند؛ اما ممکن است هنوز هم به‌دلیل نداشتنِ شجاعت اخلاقی مشارکت کند.
2-9 مدل مفهومی و توسعۀ فرضیه‌ها
2-9-1 ارتباط دین‌داری ذاتی و ریسک اجتماعی و خطر روان‌شناختی درک‌شده
از نگاه علامه طباطبایی، ذاتی دینْ طلبِ تسلیم دربرابر پروردگار و عرضی آنْ دستورات و شرایعی است که تسلیم درقالب آنها محقق می‌گردد (هاشمی، ۱۳۹۳). افرادی که از دین‌داری ذاتی بهره‌مند هستند، به‌صورتی رفتار می‌کنند که عملکرد آنها هم‌سو و متناسب با اعتقادات مذهبی‌شان تلقی می‌شود (جی و ابراهیم، 2007). اعتقادات درونی افراد مذهبی را ارزش‌های دینی آنها تعیین می‌کند و مقیاس‌های دین‌داری درونی (مثل فراوانی حضور در کلیسا یا برپایی نماز) تأثیرات اصلی در رابطۀ بین دین‌داری و رفاه اجتماعی و روانی محسوب می‌شود (مالتبی و همکاران[50]، 1999). محیط اجتماعی ممکن است تأثیر شدیدی بر مصرف‌کنندگان ذاتاً مذهبی داشته باشد که نسبت به همتایان بیرونی خود به درون‌گرابودن تمایل دارند (محمد و میرزیکی، 2013). به‌این‌ترتیب، مصرف‌کنندگان که خود را ذاتاً مذهبی می‌دانند، از آنچه دوستان، خانواده و همکارانشان ممکن است دربارۀ تصمیمات مربوط به مصرف خود بیندیشند، آگاه می‌شوند و هنگام تصمیم‌گیری دربارۀ خرید، ریسک اجتماعی را تجربه می‌کنند. دراصل، مصرف‌کنندگان مذهبی نیز به‌دلیل تعامل و نارضایتی اجتماعی بالقوۀ خود در هنگام خرید محصولات یا خدماتی که به‌عقیدۀ آنها ممکن است هنجارهای مذهبی خود را نقض کند، بیشتر در‌معرض خطر روانی (پریشانی عاطفی) قرار خواهند گرفت. برایناساس، فرضیه این است که:
فرضیۀ ۱ (الف و ب): دین‌داری ذاتی مصرف‌کننده، ریسک اجتماعی و خطر روان‌شناختی درک‌شدۀ او را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
2-9-2 ارتباط دین‌داری بیرونیاجتماعی و ریسک اجتماعی و خطر روان‌شناختی درک‌شده
افراد مذهبی ذاتاً از آرمان‌های مذهبی به‌عنوان ابزاری برای رسیدن به نتایج مثبت اجتماعی و اهداف شخصی پیروی می‌کنند (جی و ابراهیم، 2007). افرادی که از خود رفتار مذهبی بیرونیاجتماعی نشان می‌دهند، ترغیب می‌شوند با انجام این رفتار مورد پذیرش جامعه باشند، اطلاعات کسب کنند یا موقعیت اجتماعی خود را افزایش دهند. افراد اجتماعی در مساجد، کنیسه‌ها یا گردهمایی‌های کلیسا شرکت خواهند کرد تا با جامعۀ خود ارتباط برقرار کنند یا «کار درست را انجام دهند». درزمینۀ مصرف، چنین خریدارانی از خرید محصولاتی که ممکن است جامعه آنها را مشکوک در نظر بگیرد، به‌منظور نشان‌دادن همبستگی درون‌گروهی آنها، به‌جای تأکید بر باورهای دینی درونی، اجتناب خواهند کرد. برایناساس، هرچه فرد ذاتاً اجتماعی باشد، احتمال بیشتری وجود دارد که تعارض مرتبط با خطر اجتماعی و احساسی (روانی) را تجربه کند (چن و تانگ، 2012)؛ ازاین‌رو:
فرضیۀ ۲ (الف و ب): دین‌داری بیرونیاجتماعی مصرف‌کننده، ریسک اجتماعی و خطر روان‌شناختی درک‌شدۀ او را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
2-9-3 ارتباط دین‌داری بیرونی‌شخصی و ریسک اجتماعی و خطر روان‌شناختی درک‌شده
برخلاف دین‌داری بیرونیاجتماعی، مصرف‌کنندگانی که رفتارهای دینی بیرونی‌شخصی را نشان می‌دهند، بیشتر از اهداف اجتماعی یا درونی (ذاتی) خود برای رسیدن به اهداف شخصی بهره‌مند می‌شوند (چن و تانگ، 2012). مصرف‌کنندگان مذهبی شخصاً هم درک اجتماعی و هم درک روان‌شناختی از ریسک را تجربه خواهند کرد؛ چون آنها براساس نتایج خود تصمیم‌گیری می‌کنند. چنین رفتار انتخابی، آشفتگی احساسی را ایجاد می‌کند؛ زیرا مصرف‌کننده به‌جای پیروی از انتظارات جامعۀ مذهبی یا رفتارهای درونی، تصمیماتی را براساس ترویج موجود در جامعۀ خود در نظر می‌گیرد.
فرضیۀ ۳ (الف و ب): دین‌داری بیرونی‌شخصی مصرف‌کننده، ریسک اجتماعی و خطر روان‌شناختی درک‌شدۀ او را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
2-9-4 درک ریسک اجتماعی، خطر روان‌شناختی و قصد خرید
مصرف‌کنندۀ مذهبی درنتیجۀ خرید و فروش محصولات یا خدماتی که به‌عقیدۀ او ممکن است هنجارهای دینی خود را نقض کند، در معرض پریشانی عاطفی (خطر روانی) قرار می‌گیرد (چن و تانگ، 2012). بررسی‌های اخیر شرمساری اجتماعی مصرف‌کننده ناشی از خرید محصولات حساس، طیف متنوعی از پیامدهای روان‌شناختی را شامل می‌شود؛ ازجمله: گناه، شرم و پشیمانی (کریشنا و همکاران[51]، 2018). در طول چندین مطالعه به‌طور گسترده‌ای نشان داده شده است که خطر روان‌شناختی مانعی برای خرید اهداف است و هرچه ریسک ادراک‌شده بیشتر باشد، قصد خرید کمتر می‌شود (استون و گرونهاگ، 2015؛ کوینتال و همکاران[52]، 2016)؛ برایناساس:
فرضیۀ ۴ (الف): ریسک اجتماعی درک‌شدۀ مصرف‌کننده، خطر روانی درک‌شدۀ او را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
فرضیۀ ۴ (ب): خطر روان‌شناختی درک‌شده از مصرف‌کننده، قصد خرید او را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
2-9-5 ارتباط دین‌داری مصرف‌کننده، قدرت اخلاقی و قصد خرید
قدرت اخلاقی مکانیسمی است که توضیح می‌دهد چرا مصرف‌کنندگان از هنجارهای دینی درزمینههای مصرف محصولاتی خاص منحرف می‌شوند. درحالیکه دین می‌تواند راهنمایی برای باورهای فرد دربارۀ آنچه درست یا غلط است فراهم کند، قدرت اخلاقی نشان‌دهندۀ قدرت آن باورهاست (هانت و ویتل، 2006). علاوه‌بر درک تأثیر مستقیم دین‌داری مصرف‌کننده بر خطر اجتماعی و روانی درک‌شده، مهم است که بدانیم تا چه حدی یک مصرف‌کننده اجازه خواهد داد که دین‌داری او بر رفتار انتخابی‌اش تأثیرگذار است. اکنون به توضیح نظری روابط بین دین‌داری مصرف‌کننده، نقش توان اخلاقی و قصد خرید مصرف‌کنندگان مذهبی پرداخته می‌شود.
2-9-5-1 ارتباط دین‌داری و مالکیت اخلاقی
ویتل (2009) تأیید کرد که مصرف‌کنندگان با سطوح بالاتر دین‌داری نسبت به کسانی که سطح مذهبی کمتری دارند، گرایش بیشتری به داشتن هنجارهای اخلاقی قوی‌تر دارند. برایناساس، استدلال می‌شود:
فرضیۀ ۵ (الف، ب، پ): دین‌داری (ذاتی، بیرونیاجتماعی، بیرونی‌شخصی) مصرف‌کننده، مالکیت اخلاقی او را پیش‌بینی می‌کند.
2-9-5-2 ارتباط دین‌داری و کارایی اخلاقی
کسانی که کارایی اخلاقی پایینی دارند، اعتمادبهنفس ندارند، تسلیم فشار هم‌سالان می‌شوند و به‌دلیل نداشتنِ اعتمادبهنفس، بیشتر مضطرب می‌شوند (هانا و آوولیو، 2011)؛ به‌این‌ترتیب:
فرضیۀ ۶ (الف، ب، پ): دین‌داری (ذاتی، بیرونیاجتماعی، بیرونی‌شخصی) مصرف‌کننده، مهارت اخلاقی او را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
2-9-5-3 ارتباط دین‌داری و شجاعت اخلاقی
شجاعت اخلاقی فرد را قادر می‌سازد تا بدون درنظرگرفتن عوامل خارجی که ممکن است بر باورهایش تأثیر بگذارند، مانند طرد‌شدن و یا جداشدن از همکاران، بافضیلت باشد؛ بنابراین، استدلال می‌شود که مصرف‌کنندگان دارای شجاعت اخلاقی بیشتر، از مصرف‌کنندگان فاقد شجاعت اخلاقی، با ارزش‌های مذهبی خود سازگار هستند؛ برایناساس:
فرضیۀ ۷ (الف، ب، پ): دین‌داری (ذاتی، بیرونیاجتماعی، بیرونی‌شخصی) مصرف‌کننده، شجاعت اخلاقی او را پیش‌بینی می‌کند. به‌دنبال استدلال هانت و ویتل(۲۰۰۶) قدرت اخلاقی مکانیسمی است که توضیح می‌دهد چرا مصرف‌کنندگان مذهبی از هنجارهای تثبیت‌شده در تنظیمات مصرف محصولاتی خاص منحرف می‌شوند.
فرضیۀ ۸: (مالکیت اخلاقی، مهارت اخلاقی، شجاعت اخلاقی) قصد خرید مصرف‌کننده را پیش‌بینی می‌کند.
شکل 1: مدل مفهومی پژوهش براساس پژوهش مورتیمر و همکاران (۲۰۲۰)
2-10 استفاده از روش سناریو
مشابه مطالعات دیگر دراین‌زمینه، از یک پرسشنامۀ آنلاین مبتنیبر سناریو استفاده شد (مک کلاف و همکاران[53]، ۲۰۰۰، فرناندز و کالاموت[54]، ۲۰۱۵). استفاده از سناریو‌ها به‌عنوان روشی برای بهبود کیفیت داده‌ها در پژوهش توصیه شده است که رفتار اخلاقی یا غیر‌اخلاقی را نشان می‌دهد (هانت و ویتل، 2006؛ فرناندز و کالاموت، ۲۰۱۵). قاچاق کالا، یکی از شایع‌‌ترین نشانه‌‌های اقتصاد ناسالم در دنیاست. به‌ویژه که در سال‌‌های اخیر، آسیب‌های بسیاری را از جنبه‌‌های گوناگون اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی به کشور ما وارد کرده است (رومینا، ۱۳۹۳). برای شروع، از هر مخاطب خواسته می‌شود که یک رویداد مصرف خیالی را در نظر بگیرد (خرید کالای قاچاق).
این سناریو‌ها برای پرداختن به دستورالعمل‌های هنجاری در نظر گرفته شده بود که هر فرد در زمان درنظرگرفتن فرصت برای درگیر‌شدن در یک فعالیت مصرفی که ممکن است تنش اخلاقی و درک ریسک ایجاد کند، به کار خواهد رفت. دو سناریو مطرحشده حالت‌های مختلف مواجهه با خرید کالای قاچاق را تبیین می‌کند. هر چیزی را که قانون قاچاق دانسته، خرید و فروش آن ازنظر شرعی حرام است و استفاده از آن جایز نیست. حال باتوجهبه این توضیحات، شرکت‌کننده در نظرسنجی آنلاین با دو سناریو زیر مواجه می‌شود: سناریو اول زمانی مطرح می‌شود که هم اصل کالا ممنوع قانونی است و هم ازنظر شرعی حرام است (خرید مشروبات الکلی، خرید وسایل قمار و...). سناریو دوم زمانی در نظر گرفته می‌شود که کالا ممنوع شرعی یا قانونی نیست، ولی تشریفات گمرکی برای ورود آن طی نشده است و کسی جنس را به‌صورت قاچاق می‌آورد. در اینجا خرید چنین کالایی که بدانیم قاچاق است و کار ما کمک به قاچاقچی و قانون‌شکن می‌شود، اشکال دارد. اما اگر این کار کمک به او نباشد و اصل این کالا هم ممنوع شرعی یا قانونی نباشد، خرید و فروشش اشکالی ندارد و در این حالت خرید مجاز مشروط مطرح می‌شود (عابدیان و ارمک، ۱۳۹۶). دراین‌صورت، هر فرد باتوجهبه خرید هریک از کالاهای قاچاق به سؤالات پرسشنامه پاسخ می‌دهد.
3- روش پژوهش
برای آزمایش مدل مفهومی، ساختارهای مورد‌علاقه با استفاده از یک نظرسنجی آنلاین برای پنل پاسخ‌دهندگان مطرح شد. باتوجهبه ماهیت حساس موضوع و مذهبی‌‌بودن آن، روش نظرسنجی آنلاین ترجیح داده شد؛ چون حداکثر میزان محرمانه‌بودن را تضمین می‌کرد. پژوهش ازنظر هدفْ کاربردی و ازنظر نحوۀ گردآوری اطلاعاتْ توصیفی و از نوع پیمایشی است. باتوجهبه نامحدودبودن جامعه (مردم ایران) و با استفاده از فرمول کوکران حجم نمونه ۳۸۴ نفر برآورد شد. ۴۳۹ پرسشنامۀ آنلاین به‌صورت تصادفی در بین مخاطبین پژوهش توزیع شد که از این بین، ۳۹۷ پرسشنامۀ قابل‌بررسی تحلیل شد. نمونه شامل ۵۸درصد مرد (۲۳۰ نفر) و ۴۲درصد زن (۱۶۷نفر) بود. ۲۸درصد (۱۱۱ نفر) زیر ۲۰ سال سن داشتند، ۳۲درصد (۱۲۷ نفر) بین ۲۰ تا ۳۰ سال، ۱۹درصد (۷۵ نفر) بین ۳۱ تا ۴۰ سال، ۱۴درصد (۵۶ نفر) ۴۱ تا ۵۰ سال و ۷درصد (۲۸ نفر) بیش از ۵۰ سال سن داشتند. ۲۶درصد (۱۰۳ نفر) درآمد خانوادگی کمتر از ۵ میلیون، ۴۵درصد (۱۷۹ نفر) درآمدی بین ۵ تا ۱۰ میلیون و ۲۹درصد (۱۱۵ نفر) درآمدی بیش از ۱۰ میلیون کسب می‌کردند. برای اندازه‌گیری ساختارهای اصلی، مقیاس‌های مؤلفۀ چندگانه از منابع ترکیب شدند. از مقیاس دین‌داری آلپورت و راس[55] (۱۹۶۷) درراستای پژوهش‌های اخیر (برای مثال، مینتون، ۲۰۱۵، ۲۰۱۸ و ابراهیم، ۲۰۰۷ کرکپاتریک[56]، ۱۹۸۹) متشکل از دین‌داری ذاتی، دین‌داری بیرونیاجتماعی و دین‌داری بیرونی‌شخصی استفاده شد. برای ریسک اجتماعی و روانی، 6 مورد از آبزاک[57] و همکاران (۲۰۱۳) انتخاب شد. برای مالکیت اخلاقی، مهارت اخلاقی و شجاعت اخلاقی، مقیاس درجه‌بندی اخلاقی توسعهیافتۀ هانا و آوولیو (۲۰۱1) استفاده شد. تمام موارد با استفاده از یک مقیاس لیکرت پنج‌نقطه‌ای اندازه‌گیری شدند و با (۱): به‌شدت مخالف تا (۵): به‌شدت موافق تثبیت شدند. تجزیه‌وتحلیل با مدل‌سازی معادلات ساختاری با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخۀ ۲۵ و LISREL نسخۀ ۹.۲ انجام شد.
3-1 تجزیه‌وتحلیل داده‌ها و نتایج حاصل از مدل
3-2 پایایی پژوهش
پایایی به این امر اشاره دارد که ابزار اندازه‌گیری در شرایط یکسان تا چه اندازه نتایج یکسانی به دست می‌دهد. به‌منظور بررسی پایایی پرسشنامه از آزمون آلفای‌کرونباخ استفاده می‌شود:
جدول 1: نتایج آزمون آلفای کرونباخ
|
متغیر |
آلفای کرونباخ |
|
دین‌داری ذاتی |
756/0 |
|
دین‌داری اجتماعی‌بیرونی |
821/0 |
|
دین‌داری شخصی‌بیرونی |
785/0 |
|
ریسک اجتماعی |
821/0 |
|
مالکیت اخلاقی |
801/0 |
|
کارایی اخلاقی |
839/0 |
|
شجاعت اخلاقی |
797/0 |
|
خطر روان‌شناختی درک‌شده |
825/0 |
|
قصد خرید |
884/0 |
نتایج جدول بالا دربارۀ میزان پایایی شاخص‌های پرسشنامه نشان می‌دهد مقادیر آلفای به‌دست‌آمده، نشان‌دهندۀ میزان بالای همسازی درونی گویه‌های مربوط به این شاخص‌هاست.
3-3 ضریب همبستگی بین متغیرهای پژوهش
جدول زیر ماتریس ضرایب همبستگی پیرسون بین متغیرها را نشان می‌دهد. در اینجا باید اشاره کرد معمولاً در نتیجه‌گیری از چنین آزمون‌هایی که در آنها رابطۀ بین دو متغیر بررسی می‌شود، چنانچه ضریب همبستگی بین دو متغیر کمتر از 25/0 به دست آید، رابطۀ بین دو متغیر ضعیف ارزیابی می‌شود و چنانچه مقدار این ضریب در دامنۀ ۶/۰-۲۵/۰ قرار گیرد، این رابطه متوسط و درصورتیکه این رابطه بیش از 6/0 باشد، این رابطه قوی ارزیابی می‌شود (مک ناب، 2008).
جدول 2: ماتریس همبستگی بین بین متغیرهای پژوهش
|
|
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
|
دین‌داری ذاتی |
00/1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
دین‌داری اجتماعی بیرونی |
**701/0 |
00/1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
دین‌داری شخصی بیرونی |
**562/0 |
**705/0 |
00/1 |
|
|
|
|
|
|
|
ریسک اجتماعی |
**542/0 |
**541/0 |
**553/0 |
00/1 |
|
|
|
|
|
|
مالکیت اخلاقی |
**567/0 |
**659/0 |
**668/0 |
**690/0 |
00/1 |
|
|
|
|
|
کارایی اخلاقی |
**534/0 |
**595/0 |
**620/0 |
**707/0 |
**708/0 |
00/1 |
|
|
|
|
شجاعت اخلاقی |
**484/0 |
**506/0 |
**532/0 |
**554/0 |
**533/0 |
**738/0 |
00/1 |
|
|
|
خطر روان‌شناختی درک‌شده |
**516/0 |
**571/0 |
**599/0 |
614/0 |
**593/0 |
**697/0 |
**738/0 |
00/1 |
|
|
قصد خرید |
**470/0 |
**497/0 |
**606/0 |
**538/ |
**571/0 |
**665/0 |
*669/0 |
**651/0 |
00/1 |
|
p<0.05* p<0.01** |
|||||||||
باتوجهبه نتایج به‌دست‌آمده از ضریب همبستگی پیرسون می‌توان گفت بین متغیرهای پژوهش، رابطۀ مثبت و معناداری وجود دارد.
3-4 ارزیابی بخش اندازه‌گیری مدل
تحلیل عاملی تأییدی به‌منظور بررسی روایی سازۀ سؤالات پرسشنامه انجام می‌شود که این آزمون دو خروجی دارد. خروجی اول تخمین استاندارد و خروجی دوم معناداری ضرایب است. در خروجی اول تخمین استاندارد بار عاملی هر شاخص و در خروجی دوم معناداری ضرایب یا مقادیر تی نشان داده می‌شود. بار عاملی نشان‌دهندۀ سهم هر شاخص در شکل‌گیری متغیر است که مقدار آن بین 0 تا 1 است. مقدار بالای 5/0 برای این شاخص قابل‌قبول است و کمتر از آن حذف می‌شود. هرچه مقدار بار عاملی به یک نزدیک‌تر باشد، نشان از همبستگی بالای شاخص با متغیر دارد. معناداری ضرایب یا مقادیر تی نشان‌دهندۀ سطح معناداری یک شاخص است.
درصورتیکه مقدار آمارۀ تی کمتر از 96/1 باشد، در سطح اطمینان 95درصد شاخص حذف می‌شود. اگر مقادیر بالای 96/1 باشد، شاخص قابل‌قبول است (کلانتری، 1392).
جدول 3: نتایج بارهای عاملی و آمارۀ تی
|
متغیر پنهان |
متغیر آشکار |
بار عاملی |
آمارۀ تی |
اعتبار |
|
دین‌داری ذاتی |
Q1 |
71/0 |
**28/15 |
تأیید |
|
Q2 |
80/0 |
**93/17 |
تأیید |
|
|
Q3 |
74/0 |
**18/16 |
تأیید |
|
|
دین‌داری اجتماعی‌بیرونی |
Q4 |
71/0 |
**83/15 |
تأیید |
|
Q5 |
77/0 |
**52/17 |
تأیید |
|
|
Q6 |
77/0 |
**65/17 |
تأیید |
|
|
Q7 |
71/0 |
**78/15 |
تأیید |
|
|
دین‌داری شخصی‌بیرونی |
Q8 |
77/0 |
**62/17 |
تأیید |
|
Q9 |
77/0 |
**60/17 |
تأیید |
|
|
Q10 |
67/0 |
**55/14 |
تأیید |
|
|
ریسک اجتماعی |
Q11 |
77/0 |
- |
تأیید |
|
Q12 |
68/0 |
**36/13 |
تأیید |
|
|
Q13 |
57/0 |
**26/11 |
تأیید |
|
|
مالکیت اخلاقی |
Q14 |
89/0 |
- |
تأیید |
|
Q15 |
72/0 |
**18/7 |
تأیید |
|
|
Q16 |
74/0 |
**24/7 |
تأیید |
|
|
کارایی اخلاقی |
Q17 |
67/0 |
- |
تأیید |
|
Q18 |
78/0 |
**69/13 |
تأیید |
|
|
Q19 |
57/0 |
**34/10 |
تأیید |
|
|
Q20 |
63/0 |
**42/11 |
تأیید |
|
|
Q21 |
58/0 |
**58/10 |
تأیید |
|
|
شجاعت اخلاقی |
Q22 |
79/0 |
- |
تأیید |
|
Q23 |
69/0 |
**13/14 |
تأیید |
|
|
Q24 |
79/0 |
**49/16 |
تأیید |
|
|
خطر روان‌شناختی درک‌شده |
Q25 |
79/0 |
- |
تأیید |
|
Q26 |
79/0 |
**83/16 |
تأیید |
|
|
Q27 |
67/0 |
**67/13 |
تأیید |
|
|
قصد خرید |
Q28 |
82/0 |
- |
تأیید |
|
Q29 |
82/0 |
**22/16 |
تأیید |
|
|
Q30 |
71/0 |
**31/14 |
تأیید |
نتایج تحلیل عاملی مندرج در جدول 3 نشان می‌دهد تمامی شاخص‌های مربوط به متغیرهای پژوهش از مقادیر تی (بیشتر از 96/1) و بار عاملی (بیشتر از 5/0) مورد‌قبولی برخوردارند و برای متغیرهای پژوهش، شاخص‌های مناسبی محسوب می‌شوند.
3-5 مدل‌سازی معادلات ساختاری
مدل معادلات ساختاری رویکرد آماری جامع برای آزمون فرضیه‌هایی دربارۀ روابط بین متغیرهای مشاهده‌شده[58] و متغیرهای مکنون[59] است که گاه تحلیل ساختاری کوواریانس، مدل‌یابی علّی و گاه نیز LISREL[60] نامیده شده است؛ اما اصطلاح غالب در این روزها، مدل‌یابی معادلۀ ساختاری یا به‌گونۀ خلاصه [61]SEM است (هومن، 1395). در این موضوع، سه مسئله در نظر قرار می‌گیرد.
1- علائم (مثبت یا منفی) مؤلفه‌های مربوط به مسیرهای ارتباطی بین متغیرهای نهفته نشان می‌دهند که آیا مؤلفه‌های محاسبه‌شده جهت روابط فرضی را تأیید کرده‌اند یا خیر.
2- مقدار مؤلفه‌های برآورد‌شده نشان می‌دهد که تا چه حد روابط پیش‌بینی‌شده، قوی هستند. در اینجا مؤلفه‌های تخمینی باید معنی‌دار باشند (یعنی مقدار قدر مطلق t باید بیشتر از 96/1 باشد).
3- مجذور همبستگی چندگانه ( ) برای معادلات ساختاری، مقدار واریانس هر متغیر نهفتۀ درونی را که به‌وسیلۀ متغیرهای نهفتۀ مستقل (بیرونی) تبیین می‌شود، نشان می‌دهد. هرچه مقدار بزرگ‌تر باشد، قدرت تبیین واریانس بالاتر است (کلانتری، 1392).
شکل 2: مدل‌سازی معادلات ساختاری مدل مفهومی پژوهش (تخمین استاندارد)
شکل 3: مدل‌سازی معادلات ساختاری مدل مفهومی پژوهش (معناداری ضرایب)
جدول 4: ضرایب مسیر و آمارۀ t
|
فرضیه |
|
ضریب b |
آمارۀ t |
نتیجۀ فرضیه |
|
فرضیۀ ۱ |
الف: دین‌داری ذاتی و ریسک اجتماعی |
69/0 |
**79/8 |
تأیید |
|
ب: دین‌داری ذاتی و خطر روان‌شناختی |
67/0 |
**02/9 |
تأیید |
|
|
فرضیۀ ۲ |
الف: دین‌داری بیرونیاجتماعی و ریسک اجتماعی |
31/0 |
**01/4 |
تأیید |
|
ب: دین‌داری بیرونیاجتماعی و خطر روان‌شناختی |
61/0 |
**71/8 |
تأیید |
|
|
فرضیۀ 3 |
الف: دین‌داری بیرونی‌شخصی و ریسک اجتماعی |
09/0 |
07/1 |
رد |
|
ب: دین‌داری بیرونی‌شخصی و خطر روان‌شناختی |
12/0 |
79/1 |
رد |
|
|
فرضیۀ 4 |
الف: ریسک اجتماعی درک‌شده و خطر روانی درک‌شده |
49/0 |
**65/5 |
تأیید |
|
ب: خطر روانی درک‌شده و قصد خرید |
43/0 |
**62/5 |
تأیید |
|
|
فرضیۀ 5 |
الف: دین‌داری ذاتی و مالکیت اخلاقی |
57/0 |
**87/6 |
تأیید |
|
ب: دین‌داری بیرونیاجتماعی و مالکیت اخلاقی |
54/0 |
**54/6 |
تأیید |
|
|
پ: دین‌داری بیرونی‌شخصی و مالکیت اخلاقی |
66/0 |
**66/8 |
تأیید |
|
|
فرضیۀ 6 |
الف: دین‌داری ذاتی و کارایی اخلاقی |
11/0 |
48/1 |
رد |
|
ب: دین‌داری بیرونیاجتماعی و کارایی اخلاقی |
06/0 |
68/0 |
رد |
|
|
پ: دین‌داری بیرونی‌شخصی و کارایی اخلاقی |
02/0 |
56/0 |
رد |
|
|
فرضیۀ 7 |
الف: دین‌داری ذاتی و شجاعت اخلاقی |
43/0 |
**43/6 |
تأیید |
|
ب: دین‌داری بیرونیاجتماعی و شجاعت اخلاقی |
35/0 |
**88/4 |
تأیید |
|
|
پ: دین‌داری بیرونی‌شخصی و شجاعت اخلاقی |
45/0 |
**43/6 |
تأیید |
|
|
فرضیۀ 8 |
الف: مالکیت اخلاقی و قصد خرید |
50/0 |
**07/6 |
تأیید |
|
ب: مهارت اخلاقی و قصد خرید |
38/0 |
**68/4 |
تأیید |
|
|
پ: شجاعت اخلاقی و قصد خرید |
34/0 |
**48/4 |
تأیید |
نتایج ضرایب مسیر و آمارۀ تی نشان می‌دهد فرضیات 1 (الف و ب)، 2 (الف و ب)، 4 (الف و ب)، 5 (الف، ب و پ)، 7 (الف، ب و پ) و 8 (الف، ب و پ) در سطح اطمینان 99درصد معنادار و تأییدشده هستند و فرضیات 3 (الف و ب) و 6 (الف، ب و پ) در سطح اطمینان 95درصد معنادار نیستند.
3-6 شاخص‌های برازش مدل مفهومی پژوهش
از شاخص‌های متفاوتی برای سنجش برازش الگوی مطالعه در این پژوهش استفاده شد که عبارت‌اند از: ریشۀ میانگین خطای دوم تقریب: اولین معیار برای تعیین برازش کل مدل، ریشۀ میانگین توان دوم خطای تقریب است که با RMSEA[62] نشان داده می‌شود. زمانی که مقدار این آماره کمتر از 05/0 باشد، مدل از برازش خوبی برخوردار است.
شاخص‌های برازش مطلق[63] دو معیار بعدی برای برازش مدل به شاخص‌های برازش مطلق معروف‌اند. این معیارها با عنوان GFI[64] و AGFI[65] در خروجی، ظاهر می‌شوند. این شاخص‌ها باید بین صفر و یک باشند و مقادیر بالاتر از 9/0 حاکی از برازش قابل‌قبول مدل است. شاخص‌های نسبی برازش نشان می‌دهند که تا چه حد برازش مدل نسبت به مدل خط پایه که درواقع مدل استقلال است، مناسب‌تر است. این شاخص‌ها عبارت‌اند از NFI[66]، NNFI [67]، CFI[68]. به‌استثنای شاخص NNFI مقادیر تمام شاخص‌های این گروه، بین صفر و یک قرار دارند و هرچه مقدار آنها به یک نزدیک‌تر باشد، نشان‌دهندۀ برازش خوب مدل است (مقدار NNFI می‌تواند بزرگ‌تر از یک باشد). بهطورکلی در‌کار با برنامۀ لیزرل، هریک از شاخص‌های به‌دست‌آمده برای مدل، به‌تنهایی دلیل برازندگی مدل یا برازندگی آن نیستند؛ بلکه شاخص‌ها را باید در کنار یکدیگر و با هم تفسیر کرد.
جدول 5: شاخص‌های برازش مدل مفهومی پژوهش
|
نام شاخص |
حد مجاز |
مقدار به‌دست‌آمده |
|
X2/df |
3 و کمتر |
96/2 |
|
NFI |
9/0 و بالاتر |
93/0 |
|
NNFI |
9/0 و بالاتر |
92/0 |
|
AGFI |
9/0 و بالاتر |
90/0 |
|
CFI |
9/0 و بالاتر |
93/0 |
|
GFI |
9/0 و بالاتر |
91/0 |
|
RMSEA |
کوچک‌تر از 08/0 |
070/0 |
3-7 مقایسۀ میانگین رضایت خریداران کالای قاچاق باتوجهبه دو گروه خریدار (ممنوع و مجاز مشروط)
در این آزمون چنانچه سطح معنی‌‌داری آزمون لوین از 05/0 بزرگ‌تر باشد، از نتایج ردیف اول استفاده می‌شود که فرض برابری واریانس دو گروه را می‌پذیرد؛ اما چنانچه سطح معناداری این آزمون از 05/0 کوچک‌تر باشد، از نتایج ردیف دوم استفاده می‌شود که فرض نابرابری واریانس‌ها برای دو گروه را می‌پذیرد.
جدول 6: خلاصۀ نتایج آماری دو گروه پاسخ‌دهندگان
|
|
گروه |
تعداد جامعه |
میانگین |
انحراف معیار |
خطای معیار میانگین |
|
دین‌داری ذاتی |
مجاز مشروط |
۲۳۵ |
۳.۵۴۴۷ |
۶۱۳۴۵. |
04002. |
|
ممنوع |
۱۶۲ |
۳.۲۵۷۲ |
64912. |
05100. |
|
|
دین‌داری اجتماعی‌بیرونی |
مجاز مشروط |
۲۳۵ |
۳.۰۵۶۴ |
68778. |
04487. |
|
ممنوع |
۱۶۲ |
2.6682 |
73290. |
05758. |
|
|
دین‌داری شخصی‌بیرونی |
مجاز مشروط |
۲۳۵ |
3.1603 |
70295. |
04586. |
|
ممنوع |
۱۶۲ |
2.8169 |
74587. |
05860. |
|
|
ریسک اجتماعی |
مجاز مشروط |
۲۳۵ |
3.3149 |
65961. |
04303. |
|
ممنوع |
۱۶۲ |
3.0000 |
75593. |
05939. |
|
|
مالکیت اخلاقی |
مجاز مشروط |
۲۳۵ |
3.2596 |
66256. |
04322. |
|
ممنوع |
162 |
2.9053 |
72372. |
05686. |
|
|
کارایی اخلاقی |
مجاز مشروط |
235 |
3.3498 |
68290. |
04455. |
|
ممنوع |
162 |
3.0160 |
73964. |
05811. |
|
|
شجاعت اخلاقی |
مجاز مشروط |
235 |
3.5078 |
75253. |
04909. |
|
ممنوع |
162 |
3.1667 |
80393. |
06316. |
|
|
خطر روان‌شناختی درک‌شده |
مجاز مشروط |
235 |
3.2993 |
72454. |
04726. |
|
ممنوع |
162 |
2.9300 |
80495. |
06324. |
|
|
قصد خرید |
مجاز مشروط |
235 |
3.4610 |
71197. |
04644. |
|
ممنوع |
162 |
3.0082 |
90924. |
07144. |
نتیجۀ این آزمون شامل دو خروجی است که خروجی اول جدول (6) آمار توصیفی مربوط به آزمون فرض را ارائه می‌کند و اعداد محاسبه‌شده به‌ترتیب تعداد داده‌ها، میانگین، انحراف معیار و خطای میانگین را نشان می‌دهد؛ ولی این موضوع باید ازطریق آمار استنباطی (آزمون فرض یا فاصلۀ عدم‌اطمینان) تأیید شود.
جدول 7: نتایج آزمون t با دو نمونۀ مستقل
|
|
آزمون لوین |
آزمون t با دو نمونۀ مستقل |
||||||||
|
|
F |
عدد معناداری |
t |
درجۀ آزادی |
سطح معناداری دوطرفه |
تفاوت میانگین |
خطای معیار |
فاصلۀ اطمینان 95درصد اختلاف |
||
|
پائینی |
بالایی |
|||||||||
|
دین‌داری ذاتی |
برابری واریانس |
667. |
415. |
4.481 |
395 |
۰۰۰. |
۲۸۷۴. |
06415. |
۱۶۱۳۵. |
۴۱۳۶۱. |
|
نابرابری واریانس |
|
|
4.435 |
333.33 |
۰۰۰. |
۲۸۷۴. |
06483. |
۱۵۹۹۶. |
۴۱۵۰۰. |
|
|
دین‌داری اجتماعی بیرونی |
برابری واریانس |
۶۴۱. |
۴۲۴. |
5.380 |
395 |
۰۰۰. |
۳۸۸۱. |
07215. |
۲۴۶۳۳. |
.۵۳۰۰۲. |
|
نابرابری واریانس |
|
|
5.318 |
331.70 |
۰۰۰. |
۳۸۸۱. |
07300. |
۲۴۴۵۸. |
۵۳۱۷۷. |
|
|
دین‌داری شخصی بیرونی |
برابری واریانس |
1.264 |
۲۶۲. |
4.666 |
395 |
۰۰۰. |
۳۴۳۴. |
07360. |
۱۹۸۷۱. |
۴۸۸۱۱. |
|
نابرابری واریانس |
|
|
4.615 |
332.70 |
۰۰۰. |
۳۴۳۴. |
07441. |
۱۹۷۰۴. |
۴۸۹۸۷. |
|
|
ریسک اجتماعی |
برابری واریانس |
۷۱۱. |
۴۰۰. |
4.402 |
۳۹۵ |
۰۰۰. |
۳۱۴۸. |
۰۷۱۵۳. |
۱۷۴۲۷. |
۴۵۵۵۲. |
|
نابرابری واریانس |
|
|
4.294 |
314.71 |
۰۰۰. |
۳۱۴۸. |
۰۷۳۴۴. |
۱۷۰۶۰. |
۴۵۹۱۹. |
|
|
مالکیت اخلاقی |
برابری واریانس |
1.212 |
۲۷۲. |
5.041 |
۳۹۵ |
۰۰۰. |
۳۵۴۲. |
۰۷۰۲۷. |
۲۱۶۰۷. |
۴۹۲۳۸. |
|
نابرابری واریانس |
|
|
4.960 |
325.92 |
۰۰۰. |
۳۵۴۲. |
۰۷۱۴۲. |
۲۱۳۷۲. |
۴۹۴۷۳. |
|
|
کارایی اخلاقی |
برابری واریانس |
۹۹۴. |
۳۱۹. |
4.625 |
۳۹۵ |
۰۰۰. |
۳۳۳۷. |
۰۷۲۱۵. |
۱۹۱۸۸. |
۴۷۵۵۹. |
|
نابرابری واریانس |
|
|
4.558 |
327.91 |
۰۰۰. |
۳۳۳۷. |
۰۷۳۲۲. |
۱۸۹۶۹. |
۴۷۷۷۸. |
|
|
شجاعت اخلاقی |
برابری واریانس |
۷۸۲. |
۳۷۷. |
4.317 |
۳۹۵ |
۰۰۰. |
۳۴۱۱. |
۰۷۹۰۳. |
۱۸۵۷۷. |
۴۹۶۵۰. |
|
نابرابری واریانس |
|
|
4.264 |
331.11 |
۰۰۰. |
۳۴۱۱. |
۰۸۰۰۰. |
۱۸۳۷۷. |
۴۹۸۵۰. |
|
|
خطر روان‌شناختی درک‌شده |
برابری واریانس |
1.701 |
۱۹۳. |
4.768 |
۳۹۵ |
۰۰۰. |
۳۶۹۲. |
۰۷۷۴۴. |
۲۱۷۰۰. |
۵۲۱۵۰. |
|
نابرابری واریانس |
|
|
4.677 |
321.96 |
۰۰۰. |
۳۶۹۲. |
۰۷۸۹۵. |
۲۱۳۹۲. |
۵۲۴۵۸. |
|
|
قصد خرید |
برابری واریانس |
8.566 |
۰۰۴. |
5.554 |
۳۹۵ |
۰۰۰. |
۴۵۲۷. |
۰۸۱۵۲. |
۲۹۲۵۰. |
۶۱۳۰۳. |
|
نابرابری واریانس |
|
|
5.314 |
290.19 |
۰۰۰. |
۴۵۲۷. |
۰۸۵۲۱. |
۲۸۵۰۶. |
۶۲۰۴۶. |
|
باتوجهبه سطح معناداری به‌دست‌آمدۀ کمتر از 05/0 در آزمون t با دو نمونۀ مستقل می‌توان گفت میانگین همۀ متغیرهای پژوهش باتوجهبه دو گروه خریدار (کالاهای ممنوع و مجاز مشروط) تفاوت معناداری دارند و باتوجهبه اینکه مقدار آمارۀ تی برای همۀ متغیرها مثبت و بیشتر از 96/1 است، می‌توان گفت میانگین رضایت خریداران کالای قاچاق برای کالاهای مجاز مشروط بیشتر از کالاهای ممنوع است.
4- بحث و نتیجه‌گیری
مطالعۀ حاضر به بررسی این موضوع می‌پردازد که چگونه ریسک درک‌شده و قدرت اخلاقی، قصد خرید کالای قاچاق را پیش‌بینی می‌کند. اهداف پژوهش شامل سه بخش اساسی اعم از ۱. بررسی رابطۀ بین دین‌داری مصرف‌کننده، ریسک‌درک‌شده و قصد خرید، ۲. بررسی رابطۀ بین دین‌داری مصرف‌کننده، قدرت اخلاقی و قصد خرید و ۳. مقایسۀ زوجی ابعاد پژوهش در دو حالت خرید کالای قاچاق به دو صورت ممنوع و مجاز مشروط و بررسی میزان تأثیر آن بر مؤلفه‌های پژوهش است. باتوجهبه سؤال اول پژوهش، مشخص شد که ریسک اجتماعی و روانی بر رابطۀ بین دین‌داری درونی و دین‌داری بیرونیاجتماعی و قصد خرید تأثیرگذار است. مطابق این سؤال، فرضیۀ ۱ (الف و ب) تأیید می‌شود. این نتایج مطابق با پژوهش‌های پیشین است که نشان می‌دهد دین‌داری درونی بر رفاه اجتماعی و روانی تأثیر می‌گذارد (مالتبی و همکاران، ۱۹۹۹ چن و تانگ، ۲۰۱۲). مصرف‌کنندگان با دین‌داری ذاتی بالاتر دربارۀ تصمیمات خود در حوزۀ خرید کالای قاچاق نگران این موضوع هستند که افراد در جامعه و شبکه‌های اجتماعی با نقض قوانین مذهبی با آنها چه برخورد می‌کنند که این موضوع خطر ابتلا به پریشانی عاطفی را بیشتر می‌کند. فرضیۀ ۲ (الف و ب) نیز تأیید شد که در آن دین‌داری بیرونیاجتماعی مصرف‌کننده ریسک اجتماعی و خطر روان‌شناختی درک‌شده آنها را پیش‌بینی می‌کند. درصورتیکه فرد متدیّن مذهبی کالای قاچاق مصرف کند، در گروه‌های موجود در خانواده و دوستان ریسک اجتماعی و به‌دنبال آن پیامدهای عاطفی ریسک روان‌شناختی درک‌شده را تجربه می‌کند. فرضیۀ ۳ (الف و ب) پذیرفته نشد. یعنی دین‌داری بیرونی‌شخصی مصرف‌کننده ریسک اجتماعی و ریسک روان‌شناختی درک‌شدۀ آنها را پیش‌بینی نمی‌کند. باتوجهبه رد فرضیه مشخص می‌شود افرادی که برای رفع نیاز و بدون توجه به قاچاق‌بودن کالای مربوطه اقدام به خرید آن می‌کنند، بیشتر بر اهداف شخصی مانند امنیت و شادبودن لحظه‌ای متمرکز هستند. فرضیۀ ۴ (الف و ب) تأیید می‌شود. در این فرضیه قصد خرید کالای قاچاق به‌صورت منفی توسط ریسک اجتماعی و ریسک روانی درک‌شده پیش‌بینی شده است. در این حالت به‌احتمال زیاد ریسک اجتماعی خرید محصولات قاچاق دربرگیرندۀ پریشانی عاطفی در خریداران این محصول است. فرد در هنگام خرید کالای قاچاق (مشروبات الکلی یا ابزار قمار) دچار ناراحتی هیجانی و خجالت می‌شود. پژوهش‌های پیشین تا‌کنون نتوانسته‌اند توضیح دهند که چرا مصرف‌کنندگان ممکن است از هنجارهای مذهبی مستحکم در یک محیط مصرف منحرف شوند (باعظیم و همکاران، 2016)؛ بنابراین، مفهوم قدرت اخلاقی برای اولین‌بار درزمینۀ بازاریابی به کار رفت تا به درک این مسئله کمک کند که چرا دین‌داری ممکن است بر نیات تأثیر بگذارد. مفهوم قدرت اخلاقی برای اولین‌بار درزمینۀ بازاریابی در سطح مطالعات داخلی استفاده شد تا به درک این مسئله کمک کند که چرا دین‌داری ممکن است بر قصد خرید تأثیر بگذارد (هانا و آوولیو، 2011). فرضیۀ ۵ (الف و ب و پ) نیز تأیید شد. مطابق این فرضیه، دین‌داری ذاتی مصرف‌کننده، دین‌داری بیرونیاجتماعی مصرف‌کننده و دین‌داری بیرونی مصرف‌کننده مالکیت اخلاقی او را پیش‌بینی می‌کند. مطابق با نتایج ویتل (۲۰۰۹)، مصرف‌کنندگان با دین‌داری بالا هنجارهای اخلاقی قوی‌تری دارند و در این مورد، مالکیت اخلاقی بر اعمال خود دارند. فرضیۀ ۶ (الف و ب و پ) پذیرفته نشد. دین‌داری ذاتی، دین‌داری بیرونیاجتماعی و دین‌داری بیرونی‌شخصی مصرف‌کننده نتوانست مهارت اخلاقی آنها را پیش‌بینی کند. این نتیجه برخلاف ادعای ویتل (2009) می‌گوید مصرف‌کننده‌ای با دین‌داری بالا قادر خواهد بود اعتقادات خود را حفظ کند و همچنین سطح بالایی از کارایی اخلاقی را نشان دهد. فرضیۀ ۷ (الف و ب و پ) نیز مطابق پژوهش‌های پیشین تأیید شد. فرضیۀ ۸ (الف و ب و پ) نیز پذیرفته شد. مالکیت اخلاقی مصرف‌کنندگان و کارایی اخلاقی مقاصد خرید آنها دربارۀ خرید کالای قاچاق را پیش‌بینی کردند. به‌عبارت‌دیگر، با افزایش مالکیت اخلاقی و خودکارآمدی اخلاقی، تمایل به خرید یک محصول بااَرزش ازنظر مذهبی کاهش می‌یابد. این فرضیه با مطالعۀ هانا و آوولیو (۲۰۱۱) سازگار است که استدلال می‌کنند شجاعت اخلاقی، کارایی و مالکیتْ تمایل فرد را برای انجام اقدامات اخلاقی افزایش می‌دهند. نتایج سؤال سوم پژوهش نشان داد باتوجهبه میانگین به‌دست‌آمده در خرید کالای قاچاق در دو حالت ممنوع و مجاز مشروط بیشترین تأثیر در تمام مؤلفه‌ها زمانی اتفاق می‌افتد که فرد کالای قاچاقی را خریداری کرده باشد که حکمی ممنوع دارد. باتوجهبه نتایج به‌دست‌آمده ریسک اجتماعی و خطر روان‌شناختی درک‌شده در زمان خرید کالای قاچاق به‌صورت ممنوع بیش از خرید کالای قاچاق به‌صورت مجاز مشروط است. مالکیت اخلاقی، کارایی اخلاقی و شجاعت اخلاقی در زمان خرید کالای قاچاق به‌صورت مجاز مشروط پیش از خرید کالای قاچاق به‌صورت ممنوع است. این نتیجه نشان می‌دهد افرادی که مشروبات الکلی یا ابزار قمار را به‌صورت قاچاق خریداری کردند، کارایی اخلاقی پایینی دارند و به‌دلیل اعتمادبهنفس پایین، تسلیم فشار هم‌سالان می‌شوند. همچین، مشخص می‌شود به‌دلیل پایین‌بودن مالکیت اخلاقی فرد مسئولیت عمل خود را بر عهده نمی‌گیرد. این پژوهش نشان می‌دهد دین‌داریْ عامل تعیین‌کنندۀ مصرف برخی محصولات است که به‌این‌صورت ممنوع نیستند، اما شاید خرید آنها پذیرش عمومی ندارد.
این پژوهش شامل محدودیت‌های متعددی بود. باتوجهبه درارتباط‌بودن این پژوهش با اعتقادات مذهبی، شرکت‌کنندگان به‌سختی راضی به همکاری برای تکمیل پرسشنامه می‌شدند. این محدودیت‌های خاص، میزان گزارش دقیق رفتار و درواقع اثبات مداوم داده‌ها را دچار مشکل می‌کند. خریدارِ دین‌دار ممکن است هنجارها و اعتقادات توسعهیافتۀ خوبی را نشان دهد، اما مشخص نیست که آیا خریدار به‌طور مداوم این مقادیر را در همۀ شرایط خرید مانند خرید با دوستان، درمقابل خرید به‌تنهایی یا خرید آنلاین درمقابل خرید در فروشگاه اعمال می‌کند یا خیر. پیشنهاد می‌شود پژوهش‌های آتی با بررسی این موضوع در ادیان مختلف و مقایسۀ آن با یکدیگر دیدگاه وسیع‌تری را ایجاد کنند. بهطورکلی بازاریابی اسلامی در سطح کشور، زمینه‌ای در‌حال‌رشد را در‌بر می‌گیرد. دین‌داری مصرف‌کننده، عاملی مهم و درعین‌حال بیش‌ازحد موردتوجه است که بر قصد خرید محصولات و خدمات تأثیر می‌گذارد. این مدل امکان آزمون‌های تجربی آینده را درزمینههای خرید متعدد در سطح کشور فراهم می‌کند و ممکن است برای برآورد سطوح تقاضا برای محصولات حساس براساس میزان دین‌داری، قدرت اخلاقی و ریسک به کار گرفته شود.
5- پیشنهادهای کاربردی
براساس یافته‌های پژوهش به سیاست‌گذاران حوزۀ مبارزه با کالای قاچاق توصیه می‌شود به سیاست‌های پیشگیری و سلبی در مبارزه با قاچاق، بیشتر از سیاست‌های مبارزه‌ای و ایجابی توجه کنند و ازطریق آگاه‌سازی دین‌داران از ابعاد قاچاق ازمنظر ممنوعیت و مجازِ‌مشروط‌بودن و نیز قبح اخلاقی و دینی آن قصد خرید کالای قاچاق را کاهش دهند.
[1]. Mathras et al.
[2]. Wilkes et al.
[3]. Pace
[4]. Abu-Ras et al.
[5]. Alserhan
[6]. Ahmad et al.
[7]. Casey et al.
[8]. Choi
[9]. Minton et al.
[10]. Mitchel and Harris
[11]. Vitell
[12]. Hannah and Avolio
[13]. Kidder
[14]. Culliton
[15]. Hirschman
[16]. Parameshwaran and Srivastava
[17]. Mizerski
[18]. McDaniel and Burnett
[19]. Essoo and Dibb
[20]. Clark and Dawson
[21]. Vitell and Paolillo
[22]. Moser
[23]. Vabø and Hansen
[24]. Shin and Hancer
[25]. Maher and Mady
[26]. Bianchi and Mortimer
[27]. Paul and Patel
[28]. Kumar and Smith
[29]. Bloch
[30]. https://www.khamenei.ir/
[31]. Schmidt
[32]. Peterson et al.
[33]. Alston
[34]. Stark & Glock
[35]. Farah and Newman
[36]. Rosenbaum et al.
[37]. Schaefer and Gorsuch
[38]. Donahue
[39]. Chen and Tang
[40]. Roky et al.
[41]. Ji
[42]. Stone
[43]. Gronhaug
[44]. Swimberghe et al.
[45]. Wulff
[46]. Hunt
[47]. Baazeem
[48]. https://epe.ir/
[49]. Kohlberg and Candee
[50]. Maltby et al.
[51]. Krishna et al.
[52]. Quintal et al.
[53]. McCollough et al.
[54]. Fernandes and Calamote
[55]. Allport and Ross
[56]. Kirkpatrick
[57]. Abzakh
[58]. Observed Variables
[59]. Latent Variables
[60]. Liner Structural Relationships
[61]. Structural Equation Modeling
[62]. Root Mean Square Error of Approximation
[63]. Absolute Fit Indices
[64]. Goodness of Fit Index
[65]. Adjusted Goodness of Fit Index
[66]. Normed Fit Index
[67]. Non- Normed Fit Index
[68]. Comparative Fit Index
Wilkes, R., Burnett, J., & Howell, R., (1986). On the meaning and measurement
)