Medical Tourism Development in Golestan Province; An Assessment of Identified Solutions

امروزه جهانی­شدن خدمات بهداشتی به رشد شاخه‌ جدیدی از گردشگری پزشکی به نام گردشگری سلامت منجر شده است.درمیان حوزه­های گردشگری سلامت، گردشگری پزشکی از سایر حوزه­ها، آهنگ رشد سریع‌تری دارد. ازاین رو،کشورهای زیادی در حال ایجاد و تصویب طرح‌های قانونی و کاربردی با هدف اجرای گردشگری پزشکی هستند.کاهش    هزینه­های حمل و نقل، درآمد های بالا، انتقال فناوری و دانش و قیمت­های رقابتی، همگی دلایلی هستند که گردشگران پزشکی را به سفر در کشورهای دوردست  وامی­دارد (هیونگ [1]و همکاران ،2010، 995)

در ایران نیز در برنامة چهارم توسعه مادة 87، زمینه‌سازی برای حضور مؤثر در بازارهای جهانی و تبدیل جمهوری اسلامی ایران به مرکز رفع نیازهای سلامت و پزشکی منطقه تأکید شده­است. استان گلستان به­علت همسایگی با کشورهایی که از نظر سطح درمانی و پزشکی بسیار ازکشور ما پایین‌تر هستند؛ همچنین این استان با بهره‌مندی از نیروهای مجرب پزشکی و مراکز درمانی قوی چه در مرکز استان و چه در سایر شهرهای آن، می‌تواند یکی از بهترین مقاصد گردشگران پزشکی باشد. برآورد شده است هر گردشگر سلامت، سه برابر یک گردشگر معمولی موجب ارز­آوری می‌شود (دلگشایی وهمکاران، 1389: 63). هدف اصلی این پژوهش، شناسایی، تجزیه­و­تحلیل و رتبه­بندی عوامل مؤثر برتوسعة گردشگری پزشکی استان گلستان برمبنای داده­های جمع­آوری شده از حجم نمونة20نفر از کارشناسان ارشد و خبرگان و مسئولان  بخش گردشگری و  پزشکی با روش غیرتصادفی و انتخابی بوده است تا بستری فراهم شود که گامی هرچندکوچک در ارتقای کارآفرینی استان گلستان و افزایش درآمدهای غیرنفتی کشور برداشته شود.

معیارهای کلیدی در این پژوهش با استفاده از مرور پیشینة زیادی از مطالعات گذشته در مورد گردشگری پزشکی از قبیل معیار زیرساختار (نیوکلا.اس.پوکوک[2] و کای هوانگ شو،2011 : 4)، معیارپزشک (میرفخرالدینی و همکاران ،1391: 676)، معیارکیفیت (آنتونی وود هد^[3]،2011: 690)و(والری کروکس^[4] و همکاران ،2010: 4)، معیارارتباطات (وارالاک^[5] سیریشارن ،2008: 517)، معیار بیمارستان (میشل ایمسن^[6] و استفن شوایزبرگ،2013: 7)، معیارترویج و تبلیغات (لی ترنر^[7]،2011: 5 )و (نیل لونت^[8] و همکاران ،2014: 5) و معیارکشور (روری جانستن^[9] و همکاران ،2010: 9) و همچنین مدل نظری بسط­یافتة  هیونگ (هیونگ و همکاران ،2010: 997)به­دست­آمده است، سپس برای معیارها و زیرمعیارهای شناسایی­شده از فرایند تحلیل شبکه‌ای^[10] استفاده شد. فرایند تحلیل شبکه‌ای از طریق سوپرماتریس خود که عناصر آن از ماتریس‌های تقدم ستونی تشکیل شده‌اند، پیامدهای وابستگی و بازخورد در داخل و میان خوشه‌های عناصر را دربرمی‌گیرد.

جنبه نوآوری پژوهش

استفاده از پژوهش کیفی، زمانی­که ابزارهای کمّی پاسخگوی نیاز های پژوهشگر در توضیح یا تفسیر یک موقعیت نباشند،کاربرد پیدا می­کند. ماهیت پژوهش حاضر اکتشافی است، زیراگردشگری پزشکی موضوعی تازه است که تاکنون چندان به آن پرداخته نشده­است و به­همین­دلیلT نظریه زمینه­ای برای شناسایی معیارهای پژوهش به­کارگرفته شده­است (استراوس و کربین، 1998). در اکثر پژوهش‌های گذشته، نمونة پژوهش تنها از جامعة گردشگران پزشکی و یا کادر پزشکی و پرستاری انتخاب شده‌اند؛ برای نمونه تحقیقاتی چون (رنجنوش و همکاران، 1395) نمونة بررسی­شده بیماران خارجی؛ (عنابستانی،1394 ) نمونة مطالعه­شده گردشگران پزشکی؛ (گودرزی و همکاران، 1392) نمونة بررسی­شده گردشگران پزشکی؛ (طبیبی و همکاران،1390) نمونة مطالعه­شده کادر پزشکی و پرستاری را مد نظر داشته­اند؛  اما این پژوهش با استفاده از نظرات خبرگان و کارشناسان در هردو بخش پزشکی و گردشگری در تکمیل پژوهش‌های پیشین و کمبودهای موجود آنها کوشیده است.

گردشگری پزشکی

سازمان جهانی گردشگری، گردشگری سلامت را چنین تعریف می­کند: استفاده از خدماتی که به بهبود یا افزایش سلامتی و افزایش روحیة فرد (با استفاده از آب­های معدنی، آ­ب­وهوا و یا مداخلات پزشکی) منجر می­شود و در مکانی خارج از محل سکونت فرد است و زمانی که فرد در آن سپری می­کند، بیش از 24 ساعت باشد (حقیقی کفاش و همکاران، 1385: 12). عبارت «گردشگری پزشکی» فعالیت بیمارانی را توصیف می‌کند که به قصد دریافت خدمات پزشکی و درمانی به خارج از مرزهای کشور خود سفر می‌کنند و هزینة این خدمات را به­تنهایی و از جیب خود می­پردازند (کروکس و همکاران^[11]، 2011، ص726). گردشگری پزشکی از حیطة وسیع‌تر گردشگری یعنی گردشگری سلامت نشأت گرفته است؛ در متون پزشکی و مطالعات سلامتی، گردشگری پزشکی، اصطلاحی عمومی است که منظور آن سفر خارجی با هدف جست‌وجوی درمان پزشکی است و این سفر با خدمات یا بدون خدمات گردشگری می‌باشد.

به­طورکلی، صاحب‌نظران، به شکل گسترده­ای انگیزه‌های گردشگری را شناخته­اند و بدانها توجه­   کرده­اند و تاکنون طبقه‌بندی­های فراوانی از آنها به وجود آمده­است. گردشگری در اشکال اولیه، غالباً نتیجة دو انگیزه عمومی مذهب و سلامتی بوده است.

با وجود تعریف مشخص گردشگری پزشکی، آمارهایی که همواره از آن گزارش می‌شود، شامل تمامی افراد بیگان­ ای است که در کشور میزبان خدمات پزشکی را دریافت می‌کنند. به عبارتی، آمارها شامل افراد مقیم در کشور خارجی می‌باشد، اگرچه آنها گردش‌گر محسوب نمی‌شوند. ضمن اینکه منابع مختلف دربارة اهمیت نسبی دریافت خدمات درمانی در طول سفر به کشور میزبان از سوی گردشگران واجد شرایط، تفاوت چشمگیری دارند. براین ­اساس، طیفی برای روشن­شدن معنای گردشگری پزشکی ارائه می‌شود.

براساس این طیف «گردشگر» فردی است که در زمان گذران اوقات فراغت در کشور میزبان هیچ استفاده‌ای از خدمات پزشکی ندارد. یک «گردشگر تحت درمان» فردی است که خدمات درمان پزشکی را در زمانی­که در طول سفر برای وی ناگهان مشکلات سلامتی رخ می‌دهد، دریافت می‌کند.

جدول1: جایگاهگردشگرپزشکی

 (کوهن ،2008: 25 )

«گردشگر پزشکی» فردی است که در کشور میزبان خدمات پزشکی و خدمات گردشگری را با هم دریافت می­کند، سفر گردشگر با انگیزة دریافت خدمات درمانی در کنار گذران فراغت بوده­است.

«بیمار برای گذران فراغت» فردی است که کشور میزبان را برای هدف دریافت خدمات پزشکی انتخاب می‌کند، اما بدون پیش­بینی از خدمات اوقات فراغت به­خصوص در طول دورة نقاهت و یا  پیگیری یک عمل جراحی یا درمان خاص، نیز استفاده می­کند.

«بیمار» فردی است که کشور میزبان را فقط برای دریافت خدمات پزشکی برگزیده است(کوهن، 2008: 24)

بخش‌بندی‌های مختلفی برای فعالیت مناسب، مؤثر و موفق در بازار گردشگری درمانی ارائه شده­است. بنا بر نظر پولاک و ویلیامز  بخش‌های‌ جنسیت، کارمندان، زوج­های گردشگر، خانواده و سالمندی می توانند جنبه‌های اصلی بازار گردشگری درمانی را تشکیل دهند (پولاک و ویلیامز،2000،ص.170)

گردشگری درمانی انواع مختلفی دارد که محققان مختلف، تقسیم‌بندی‌های متفاوتی در این زمینه به­دست داده­اند. در یکی از این تقسیم‌بندی‌ها، گردشگری درمانی به درمان‌های سبُک مانند دندانپزشکی، درمان­های متوسط مانند ناباروری و زیبایی و آنژیو پلاستی و درمان­های سنگین مانند کاشت حلزون و قلب باز تقسیم می­شود (جعفری و رافعی،1386: 18).

وضعیتگردشگریپزشکیایران

مادة ۸۷ برنامةچهارم توسعه، همراه با اهداف سند چشم­انداز ایران ۱۴۰۴ ، از مهم‌ترین سیاست‌های کلیدی دولت است که از توسعة گردشگری پزشکی حمایت می‌کند. از طرف دیگر، اصل ۴۴ قانون اساسی دولت را موظف کرده است تا علاوه­بر تأمین امنیت سرمایه­گذاری بخش خصوصی، راهکارهای توسعة بخش خصوصی را در تمامی ابعاد اقتصاد عملی سازند.

نظام بهداشت و درمان ایران از بخش‌های دولتی، خصوصی و خیریه تشکیل شده است که بیشتر خدمات سطح اول در قالب شبکة گسترده بهداشتی درمانی ارائه می‌شود. ایران، هم­اکنون در برخی از  علوم مانند سلول‌های بنیادی و ترمیم ضایعات نخاعی جزو برترین‌های دنیاست. همچنین در مباحثی نظیر ناباروری و مباحث تهاجمی، رادیولوژی، پیوند قرنیة چشم، پیوند کلیه و کبد قادر به رقابت با کشورهای پیشرفتة جهان است.

روش پژوهش و تجزیه تحلیل داده­ها

ازآن‌جاکه تجزیه­وتحلیل داده‌های پژوهش حاضر بر پایة مدل‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره می‌باشد، در این مطالعه شناسایی و اولویت­بندی عوامل مؤثر بر توسعة گردشگری پزشکی براساس روش‌های تصمیم‌گیری گروهی مانند دلفی، طوفان مغزی از خبرگان بخش گردشگری و پزشکی استان گلستان به­دست­آمده است، سپس این عوامل کلیدی جمع‌آوری­شده با پرسشنامة مخصوص تحلیل ساختار شبکه‌ای در قالب ماتریس‌های تصمیم‌گیری به­صورت زوجی با تلفیق نظرات افراد مذکور با استفاده از میانگین هندسی محاسبه می‏شود، برای وزن، گزینه­ها و عوامل نسبت به هم سنجیده می‌شوند. سپس با ضرب­کردن ماتریس به­دست­آمده در وزن گزینه‌ها نسبت به عوامل مختلف به­صورت تحلیل شبکه­ای اولویت هر گزینه براساس وزن بیشتر مشخص می‌شود.

نرم­افزار استفاده­شده برای انجام­دادن محاسبات تکنیک فرایند تحلیل شبکه‌ای سوپر دسیژن^[12] می­باشد‌. این نرم‌افزار، پاسخ پرسشنامه‌ها را دریافت می­کند و پس از تلفیق، براساس هریک از معیارهای نامبرده، رتبه‌بندی مربوط به آن را با نرخ سازگاری هرکدام انجام می­دهد و درنهایت نیز با تلفیق تمامی معیارها، رتبه‌بندی و نرخ سازگاری کل را گزارش می‌دهد. نرخ سازگاری سازوکاری است که سازگاری مقایسات را مشخص می‌کند. هرگاه نرخ سازگاری^[13]0.1≥CR باشد، می‌توان داوری را ضرب و وزن‌ها را معتبر  دانست. برای تعیین نرخ سازگاری، نخست ماتریس شاخص‌ها در بردار وزن شاخص‌ها ضرب می‌شود (ساعتی[14]،2012)؛ البته نرخ سازگاری پذیرفتنی کمتر از 0.1 است که در این پژوهش نیز این نرخ از 0.1 کمتر است. در گام دوم از پاسخگویان خواسته شد تا عوامل تأثیرگذار را مقایسه زوجی کنند؛ پس از ایجاد درخت سلسله‌مراتبی، قدم بعدی ارزیابی عناصر با استفاده از مقایسات زوجی است. مقایسة زوجی فرایندی برای مقایسه اهمیت ارجحیت یا درست­نمایی دو عنصر نسبت به عنصر سطح بالاتر است.

پس­ازآن­که با مرور متون و پژوهش‌های پیشین و استفاده از نظرات پزشکان و کارشناسان بخش گردشگری استان گلستان، درک کلی از معیارهای اصلی و فرعی مؤثر به‌دست­آمد، ماحصل کار، 8 عامل اصلی و 27 عامل فرعی بود، که در مدل فرایند تحلیل شبکه پژوهش نمودار1 آمده است. سپس بر مبنای فرایند تحلیل شبکه­ای، ماتریس مقایسه‌ای، از معیارها و زیرمعیارها تشکیل و وابستگی درونی معیارها و زیرمعیارها و سازگاری ماتریس بررسی شد. (جدول2). پس­ازآن، سوپرماتریس حد تشکیل و محاسبه شد، هدف از به حدرساندن سوپر ماتریس موزون این است که تأثیر نسبی درازمدت هریک از عناصر آن در ‏یکدیگر حاصل شود. برای واگرایی ضریب اهمیت هریک از عناصر ماتریس موزون، آن را به توان ‏K‏ ‏که یک عدد اختیاری بزرگ است می رسانیم، تا اینکه تمام عناصر سوپرماتریس همانند و برابر شوند؛  این کار با تکرار انجام می­شود. در چنین حالتی سوپرماتریس حد، به­دست­آمده است. در پژوهش حاضر،  ‏در توان 150 سوپر ماتریس موزون با استفاده از ‎‏ ‏سوپردسیژن‎، سوپرماتریس حد به­دست ­آمده است که تمامی عناصر آن با یکدیگر تقریباً برابر شده‌اند.

نمودار1: مدل فرایند تحلیل شبکة پژوهش

جدول 2- خروجی نرم­افزار نتیجة مقایسة زوجی و بردار ویژة تمامی عوامل فرعی دارای وابستگی متقابل، در ماتریس زیر ارائه شده است:

جدول 2- خروجی نرم­افزار نتیجة مقایسةزوجی

نتایج : رتبه‌بندی عوامل مؤثر بر گردشگری پزشکی

نتایج تحلیل سوپرماتریس حد محاسبه­شدة اوزان عوامل مؤثر بر عرضه و تقاضای گردشگری پزشکی نشان می‌دهد که زیرمعیار مشارکت خصوصی از معیار زیرساختار  با وزن نسبی 0.089 در رتبة اول و پس از آن زیرمعیار  بیمارستان­ها  و کلینیک­ها از معیار زیرساختار با وزن نسبی0.086 در رتبة دوم و زیرمعیار مشارکت عمومی از معیار زیرساختار  با  وزن نسبی 0.068 در رتبة سوم و زیرمعیار استراتژی­های بازاریابی از معیار ترویج با وزن نسبی 0.067 در رتبة چهارم و زیرمعیار آژانس‌های مسافرتی پزشکی از معیار تبلیغات با وزن نسبی 0.060  در رتبة پنجم و سایر رتبه­ها پس از آن قرارمی­گیرند. رتبه­بندی عوامل مؤثر بر گردشگری پزشکی در استان گلستان در جدول 3 نشان داده شده است. در ذیل، رتبه‌بندی تک تک معیارها و زیرمعیارهای آنها که در نمودار2 نشان داده شده، بررسی شده است:

نمودار2 :رتبه‌بندی معیا‌رهای اصلی مؤثردرگردشگری پزشکی گلستان

جدول3: رتبه­بندی عوامل مؤثر بر گردشگری پزشکی در استان گلستان براساس پژوهش حاضر

بحث و نتیجه‌گیری:

باتوجه به یافته‌های پژوهش، در میان معیارهای اصلی زیرساختار در رتبة نخست قرار می‌گیرد و این امر خود به­خوبی حاکی از نیاز و لزوم توجه مسئولان در ایجاد زیرساخت‌های گردشگری پزشکی در استان می‌باشد. در رتبة دوم، اهمیت معیار پزشک قرارگرفته است. معیار کیفیت که از زیرمعیارهای مجوزهای رسمی و گواهینامه‌ها تشکیل شده در جایگاه سوم  است که  نشان می­دهد که برای توسعة پایدارگردشگری پزشکی به­روزبودن بخش پزشکی، در زمینة آخرین استانداردهای کیفی دنیاست. معیار ارتباطات در رتبة چهارم نشان‌دهندة اهمیت ارتباط مؤثر و استفاده از ابزارهای ارتباطی می­باشد. معیار بیمارستان رتبة پنجم را دارد که زیرمعیارهای این بخش شامل هزینه‌های درمان، اعتبارنامة بیمارستان و آموزش کادر پزشکی می‌باشند. در بهبود وضعیت این معیار، توجه به هزینه‌های درمان و پایین‌تربودن این هزینه‌ها نسبت به سایر کشورها، همچنین برخورداری از بیمارستان‌هایی با آخرین استانداردها و دارای کادر پزشکی مجرب اثرگذار خواهد بود. 

قرارگیری معیار بیمارستان در رتبة پنجم و قبل از معیارهای ترویج و تبلیغات، نشان می­دهد که هرچند با استفاده از ابزار تبلیغات و کانال‌های ترویج بازاریابی برای جذب گردشگران پزشکی تلاش شود، اما اگر در بخش بیمارستان نسبت به سایر کشورها در مرتبة پایین‌تری باشیم، نمی­توان به موفقیت رسید.

در میان هشت معیار اصلی شناسایی­شده، معیارهای ترویج و تبلیغات با کسب وزن یکسان، در جایگاه هفتم قرارگرفتند که این نشان می­دهد که ابزار تبلیغات       به­تنهایی نمی‌تواند در گردشگری پزشکی مفید واقع شود و درنهایت معیارکشور با زیرمعیارهایی همچون شرایط اقتصادی، سیاسی، قوانین، تخصیص اعتبار و فاصله در آخرین پله جای گرفتند.

پیشنهادها:

براساس جدول3 راهکارهای پیشنهادی در مورد عوامل اصلی مؤثر بر گرشگری پزشکی استان گلستان به ترتیب اهمیت براساس نتایج ارائه می­شوند.

 ( باتوجه به مدل ارائه پیشنهادهای دکتر عبدالحمید ابراهیمی و دکتر آرام­ طاعتی، گزارش نهایی طرح«راهکارهای ارتقاء مشارکت اعضا در اتحادیه­ها و تعاونی­های مصرف» وزارت تعاون،1387،ص. 309)